Zwana czasem bajką religijną (zob. Ecker 1996), to gatunek folkloru, obejmujący w PBL wątki T 750-849 oraz tematy: „Nagrody i kary”, „Prawda wychodzi na jaw, różne” oraz „Bajki o diable”. Wątki legendowe znajdują się także pod hasłem → bajki ajtiologiczne (T 2441-2999).
Wyraz „legenda” pochodzi z łac. i oznacza tyle, co „zalecane do czytania”. Historia legendy jako gatunku pokazuje, że od początku (tzn. od Prudencjusza, który – jak się uważa – wprowadził ją do literatury) łączona była z postaciami → świętych i męczenników. Określenie wywodzi się z kultury religijno-literackiej średniowiecznych klasztorów, w których podczas posiłków lektor czytał duchownym opowiadania budujące, zwłaszcza żywoty świętych, rozpoczynając od sakramentalnej formuły w rodzaju „Hodie legenda est vita” („Dzisiaj należy odczytać żywot”) patrona czy patronki danego dnia. Wyraz „legenda” (w znaczeniu „rzecz do czytania przeznaczona”) usamodzielnił się jako nazwa historii budującej, poświęconej osobie obdarzonej zdolnością dokonywania cudów, apostołowi, → pustelnikowi, wyznawcy, męczennikowi, ewentualnie → Chrystusowi i → Matce Boskiej. Opowieść tego typu łączyła fantastykę religijną z realnymi szczegółami (Krzyżanowski 1980, s. 8).
Kanoniczną postać legendy stanowiła tzw. legenda hagiograficzna, której apogeum popularności przypada na okres średniowiecza. Wyróżnia się podkreśleniem świętości → bohatera, przedstawianiem chrześcijańskiego modelu życia i występowaniem cudów religijnych oraz boskiej interwencji. Teksty te promują wartości charakterystyczne dla chrześcijańskiego systemu aksjologicznego: pogardę dla życia doczesnego, odrzucenie → nagrody ziemskiej na rzecz oczekiwanej w Raju, przestrzeganie zasad Dekalogu oraz unikanie grzechów głównych. Bohater tego typu opowieści odznaczał się pokorą, czystością oraz obojętnością wobec uciech świata doczesnego (Kosowska 1985a, s. 103). Rozkwit legendy przypada na czasy wypraw krzyżowych, a największą sławę zdobył zbiór Jakuba de Voragine Złota legenda (XIIIw.). Uważa się, że w tym właśnie zbiorze utrwaliła się gatunkowa postać legendy.
Potocznie legenda mylona jest z bajką i → podaniem lokalnym, bowiem powszechnie używa się wyrażeń: legendy warszawskie, krakowskie, legenda o smoku wawelskim, legenda o założeniu Cieszyna itp. Badacze folkloru podkreślają, że współcześnie pojęcie „legenda” bywa także rozszerzane na utwory fantastyczne i irracjonalne, w których dominuje cudowność o cechach świętości i boskości, teksty społeczno-utopijne mówiące o oczekiwanych wybawicielach, dalekich ziemiach i o złotym wieku oraz na opowieści fantastyczne o podłożu mitologicznym, opowiadające o dalekiej przeszłości, lecz bez dokładnej lokalizacji zdarzeń. Tę ostatnią grupę trudno uznać za prototypowy model legendy chrześcijańskiej (Woźniak 1987, s. 25). Odrębną formą, bliższą podaniu, jest tzw. legenda miejska, kojarzona z plotką i sensacją (Czubala 1993), która z legendą religijną niewiele ma wspólnego.
W licznych próbach zdefiniowania legendy wyróżnić można dwa główne ujęcia: szerokie i wąskie. Szeroka definicja ujmuje legendę jako opowiadanie o niezwykłych, cudownych czynach, przygodach i klęskach postaci historycznych bądź wymyślonych, które w świadomości ludowej grają rolę wybawców lub męczenników prawdy, wiary, przekonań (Gusiew 1974, s. 157). Termin przyjęło się stosować głównie do tekstów egzegetycznych. Wyróżnia się następujące trzy zasadnicze ich typy: pierwszy stanowią teksty wyjaśniające niezwykłość jednostkowego wydarzenia, któremu w konkretnej kulturze nadaje się rangę wydarzenia prymarnego, a następnie powtarzanego cyklicznie (stąd między innymi wymienne stosowanie terminów „legenda” i „mit”). Do drugiego typu zaliczane są opowieści wyjaśniające niezwykłość bohatera – człowieka, herosa lub boga (legenda bohaterska, heroiczna, w tym hagiograficzna). Trzeci typ legend to opowiadania wyjaśniające niezwykłość miejsca, jego genezy i przeznaczenia. Związek tych opowieści z lokalizacją mógł być przyczyną utożsamienia nazw „podanie” i „legenda” (Kosowska 1985a, s. 73).
W ujęciu węższym legenda reprezentuje prozę niebajkową, w której występuje bohater-męczennik lub święty, a wydarzenia odznaczają się cudownością i dydaktyzmem (por. Propp, Anikin, Czistow). Legenda wyjaśnia i porządkuje zdarzenia i zjawiska, nadaje im sens (Mojkowska 2006, s. 27). Wszystko odnosi do jednego centralnego punktu, do → Boga. Istotę legendy stanowi wypełnianie woli boskiej oraz moralne, podlegające ścisłym regułom zachowania (Honti 1983, s. 63). Legenda to gatunek o charakterze religijnym (Krzyżanowski 1965), powstały pod wpływem nauki Kościoła (Kadłubiec 1973, s. 34).
Głównym kryterium odróżniania legendy od innych gatunków folkloru jest ich funkcja. Legenda pełni przede wszystkim funkcje moralizatorskie oraz wychowawcze. Dydaktyzm występuje tu pod postacią uogólnień moralnych, mających wartość uniwersalną. Zasadą konstrukcyjną jest teza ideowo-wychowawcza, zaś fabuła stanowi jej ilustrację i ma wartość interpretacyjną (Kadłubiec 1973, s. 34). Z tego też powodu legenda jest określana jako moralizatorskie opowiadanie epickie, przynależne do folklorystycznej prozy niebajkowej. Dominuje w niej fantastyka, również religijna. Moralizatorski charakter legendy objawia się poprzez zastosowanie wyraźnej, dwuczłonowej konstrukcji, opartej na opozycji dobro – zło. Najwięcej uwagi poświęca się motywacji działania postaci, która jest bezpośrednio związana z określonym systemem wartości (Simonides, Hajduk-Nijakowska 1989, s. 369). Gatunek ten upowszechnia wartości istotne z punktu widzenia grupy, a nie jednostki – wypełnianie przykazań nie tyle służy samodoskonaleniu osoby, ile jest wykorzystywane jako regulator życia społecznego (Kosowska 1985a, s. 129).
Najistotniejsze funkcje legendy to: poznawcza i ajtiologiczna, polegające na wyjaśnianiu pochodzenia zjawisk, → przedmiotu, → zwierzęcia czy cechy; umoralniająca, czyli perswazyjna, eksplikująca hierarchię aksjologiczną; dydaktyczna, propagująca określone wartości (Kosowska 1985b, s. 62). Funkcje eksplicytne legendy to: paraludyczna (zaspokaja zapotrzebowanie na niezwykłość i uwydatnia podziw dla odmienności), kompensacyjna (bohaterowie podejmują wyzwania, głównie moralne, jakim nie mógłby podołać zwykły śmiertelnik), inspiracyjna dla wyobraźni twórczej, autokreatywna (umożliwiająca samorealizację jednostki poprzez włączenie się w kreowanie nowych wartości), integracyjna (wpływająca na powstawanie grup, które łączy jednorodna hierarchia wartości), konfrontacyjna (pozwalająca na różnorodne interpretacje aksjologiczne), ujednoznaczniająca (sprzyjająca unifikacji sposobu postrzegania wydarzeń lub zachowań, mających wcześniej charakter wieloznaczny), interpretacyjna (pozwalająca na wyjaśnianie świata, wydarzeń, postaci itp. jako śladów zdezaktualizowanej hierarchii aksjologicznej), sakralizacyjna (umożliwia realizację funkcji perswazyjnej poprzez wytworzenie odpowiedniego, związanego z kultem religijnym stosunku odbiorcy do tekstu podejmującego kwestie związane z → sacrum; Kosowska 1985b, s. 62-63).
Kolejny wyróżnik legend spośród innych prozatorskich tekstów folkloru to występujące w nich postaci. Legenda określana jest jako ustne opowiadanie o przygodach protagonistów kojarzących się z nauką Kościoła lub wymyślonych, którzy dokonują czynów cudownych (w znaczeniu religijnym; Woźniak 1987, s. 24). Bohaterami legend jest zazwyczaj wyraziście skontrastowana para ludzi (Ferfecka 2002, s. 144-146).
Legendę jako prozatorski gatunek folkloru wyodrębnia się na podstawie tzw. kryteriów treściowych, tzn. poprzez podkreślenie świętości bohatera, przedstawienie modelu życia zgodnego z ideałem ascezy lub nawrócenia, występowanie cudownych wydarzeń (Kosowska 1985a, s. 73). Pierwszym, charakterystycznym wyróżnikiem jest pojawienie się bohatera – świętego lub błogosławionego. Drugi stanowi kompozycja oparta na schemacie biograficznym znanym ze zbiorów średniowiecznych, trzeci – wewnętrzna motywacja utworu, preferująca myślenie religijne i wprowadzające kategorię cudu (Kosowska 1985a, s. 75). Przekazy tego rodzaju stają się ludową wykładnią prawd moralnych zakorzenionych w chrześcijaństwie. Prezentowany w nich świat wartości jest osadzony w Dekalogu – przypomina o obowiązkach wobec bliźniego, pokazuje zgubne skutki łamania Boskich przykazań, a także uczy pokory (Ferfecka 2002, s. 148):
Tym samym legenda to narracyjny gatunek epicki, którego kanwą jest niezwykłe wydarzenie lub biografia, zaś jej źródło stanowią przede wszystkim żywoty świętych, Pismo Święte oraz apokryfy. Treścią tych opowieści są fragmenty z życia Chrystusa, Matki Boskiej i innych ważnych postaci chrześcijaństwa, zaś najistotniejszymi wyznacznikami: podkreślenie świętości bohatera, prezentacja modelu życia, występowanie cudu dokonującego się za sprawą Boga lub świętych. Legenda egzemplifikuje chrześcijański lub prospołeczny system wartości i pełni funkcję moralizatorską, wychowawczą, kompensacyjną, informacyjną oraz integracyjną (Przybyła-Dumin 2013, s. 74).
Do szerokiego rozumienia legendy odwołuje się propozycja podziału tego gatunku na legendy religijne, społeczno-utopijne oraz historyczne (Gusiew 1974). Do tego ujęcia nawiązuje też typologia Arnolda van Gennepa, który wyróżnił teksty dotyczące świata naturalnego – o charakterze wyjaśniającym (np. zoomorficzne, antropomorficzne, przyrodoznawcze, czyli opisujące gwiazdy, niebo, ziemię, → wodę), świata nadnaturalnego (o → demonach i bogach, bohaterach i świętych, niezrozumiałych rytuałach) oraz legendy historyczne (np. lokalne, genealogiczne; Kosowska 1985a, s. 54).
Wśród tekstów odnoszących się wyłącznie do świata chrześcijańskiego wyróżnić można legendy: kosmologiczne, o świętych, apokryficzne, rodzinne oraz o → śmierci i wędrówkach pośmiertnych.
Legendy kosmologiczne to opowiadania o pochodzeniu świata, będące zarazem szczególnym typ bajek ajtiologicznych. Ich struktura fabularna, mająca na celu objaśnienie kolejnych faz kreacji świata przez Boga i → diabła, zbliżona jest do struktury mitu, ale zachowuje podstawowe wyznaczniki legendy, w tym: religijność, postaci biblijne, cudowność, wyobrażenia o prapoczątku. Cechuje ją rozpiętość → czasu (praczas i epoki tworzenia) oraz → przestrzeni (początkowy chaos, potem trzy płaszczyzny kosmiczne; Serafin 2002, s. 123). Teksty należące do tego gatunku nie mają wyraźnie sformułowanej puenty moralizatorskiej. Przykładem są realizacje wątku T 2450 „Powstanie Ziemi” mówiące o tworzeniu ziemi przez szatana usiłującego przezwyciężyć Boga (→ Kosmogonia dualistyczna).
Druga grupa to historie o świętych, którzy funkcjonują w nich w innych kontekstach i w innych rolach niż przypisywane im przez chrześcijaństwo, np. w wątku T 2458 „św. Izydor” bohater pomaga ludziom w czasie klęski, po czym wraz z kosiarzami zamienia się w konstelację.
Legendy apokryficzne opowiadają o życiu Chrystusa, Matki Boskiej i świętych, którzy zstępują na ziemię i odwiedzają ludzi. W tych opowieściach lud wyrażał swoje rozumienie dobra i zła, stosunek do biedy i bogactwa, np. w wątku T 2469 „Kobieta wiecznie zajęta” Chrystus pyta napotkaną niewiastę o → drogę, ale nie dostaje odpowiedzi. Udziela mu jej chłop, przerywający wykonywane prace. Stąd → kobieta jest ciągle zajęta, a → mężczyzna zawsze ma czas.
Przedmiotem legend rodzinnych są → kary za zbrodnie popełnione wśród osób spokrewnionych. Pokazują one relacje panujące wśród najbliższych oraz wyznawane wartości, zawierają moralną ocenę czynów, za które grozi kara z niebios. Przykładem jest tekst mówiący o tym, skąd się wzięły bratki (T 2660 „Bratki”). Pan Bóg zamienił w kwiaty rodzeństwo, które zgrzeszyło → incestem; w innych wersjach → matkę krzywdzącą → pasierbicę.
Piątą grupę tworzą legendy o śmierci i wędrówkach pośmiertnych, koncentrujące się na losie człowieka i jego kresie. Zauważyć w nich można charakterystyczny stosunek do śmierci jako czegoś nieodzownego i naturalnego (Propp 1955), np. wątek → „Madejowe łoże” (T 756B).
Ze względu na podobieństwa występujące między legendą a podaniem oraz legendą i → bajką ludową, w folklorystyce wiele uwagi poświęcono próbom rozróżnienia tych gatunków folkloru. Jan Stanisław Bystroń zauważa, że legendy zbliżone są do podań. Oba gatunki związane są z jakimś elementem cudowności, ale legenda nie odnosi się do miejsca czy postaci historycznej, lecz związana jest z postaciami świętych, znanymi z nauki kościelnej (Bystroń 1989, s. 369). Różnic między podaniem i legendą upatruje się także w prezentacji fantastyki. Oba gatunki opierają się na pierwiastku irracjonalnym, cudownościowym, fantastycznym. Decydujący nie jest tu jednak czynnik wierzeniowy, a odniesienie do danej wiary. Utwory, w których działania bohaterów odwołują się do wiary w Boga, to legendy. Natomiast przekazy, w których bohaterowie i opowiadający interpretują wydarzenia poprzez odniesienie do sił nadprzyrodzonych i fantastycznych, lecz nie uosobionych w idei Boga, to podania. (Woźniak 1987, s. 25).
Kolejną cechą odróżniającą oba gatunki jest sposób ujęcia i typ przedstawionej rzeczywistości. Legenda pokazuje rzeczywistość intencjonalną, a więc wyobrażoną. Jest to świat inny niż codzienny, odznaczający się lepszymi zasadami życia i ładu moralnego. Określa się ją jako tekst, w którym dominuje otwarcie „w przód”. Podanie prezentuje rzeczywistość wyrażoną, czyli osąd przeszłości historycznej i obyczajowej, ukazaną w perspektywie o kierunku wstecznym (Woźniak 1987, s. 39). Oba gatunki odróżniają także → formuły tekstowe, np. temporalne wyrażenia formuliczne. W legendzie odnoszą się do czasu biblijnego, np. okresu życia Chrystusa, stworzenia świata, życia → Adama i Ewy lub świętych: „Wtedy jak Pan Jezus jeszcze po świecie chodzili, byli oni raz bardzo utrudzeni” (Simonides 1977, s. 119). Wyrażenie to wprowadza także typowego dla legendy bohatera – postać biblijną, świętego lub błogosławionego, np. „Jak Józef święty był staruszek, on tyż przyszedł do małżeństwa świętego” (Malinowski 1973, s. 399). Teksty te nie wymagają natomiast uwierzytelniania, stąd brak w nich charakterystycznych dla podań i bajek wierzeniowych formuł testymonialnych (Wójcicka 2007; 2010).
Legenda wykazuje wiele podobieństw do → bajki magicznej oraz nowelistycznej. Wykładnikami konwencji baśniowej w tekstach legend są formuły początkowe oparte na czasownikach: żyli – byli, powtarzalność akcji – trzykrotność zdarzeń, perypetie bohatera zwycięsko wychodzącego z tarapatów dzięki interwencji pomocników: → starca, → dziada, świętego. Od bajek magicznych legendę odróżnia typowa dla niej wymowa moralizatorska, najczęściej odwołująca się do wiary chrześcijańskiej (Woźniak 1987, s. 62-63).
Legenda i → bajka nowelistyczna pełnią analogiczne funkcje dydaktyczne, odwołują się jednak do innych porządków. Oba gatunki wyrastają z dawnych kazań i exemplów, jednak bajki religijne kierują uwagę słuchaczy ku Bogu, natomiast bajki nowelistyczne ku porządkowi ziemskiemu (Wróblewska 2007b, s. 86). Z tego rozróżnienia wynika sensacyjność bajek nowelistycznych oraz → komizm i tragizm legend. Oba gatunki w różny sposób realizują funkcję moralizatorską. Podczas gdy nowela to dłuższa historia, która – ukazując bogactwo realistycznych szczegółów i konsekwencję złych czynów – poucza, czego nie wolno robić, legenda to krótka opowieść, pokazująca, jak należy postępować w imię Boga. Odwołuje się do wartości, jest zbudowana na opozycji dobro – zło. (Wróblewska 2007a, s. 52).
Jedną z propozycji zdefiniowania legendy, bajki, podania i mitu jest klasyfikacja Władimira Nikołajewicza Toporowa, który za podstawę odróżnienia tych gatunków przyjął obecność w nich elementów sacrum i cudowności oraz kategorię czasu akcji. Legendę od bajki i podania odróżnia sakralność (obecna także w micie), a od mitu i bajki – cudowność (występująca także w podaniu). O ile mit odwołuje się do praczasu, bajka magiczna jest bezczasowa, to legenda i podanie – odnoszą się do czasu historycznego (Jakuboze 2007, s. 31). William Bascom proponuje inne rozróżnienie. O ile w legendzie (podobnie jak w micie) treść uważana jest za rzeczywistość, to w bajce uważana jest za wymysł. Czas w legendzie określany jest jako niedawna przeszłość (w micie – daleka, w bajce magicznej – umowna dawność), miejsce – świat współczesny (w micie – rozmaite światy – inne i dawne, w bajce → przestrzeń dowolna), stosunek religijny (podobnie jak w micie, w bajce – świecki). Zasadniczy charakter legendy określany jest jako ludzki (w micie – nie-ludzkie, w bajce – ludzki bądź nie-ludzki; Jakuboze 2007, s. 33).
Źródła: Bartmiński J., Kielak O., Niebrzegowska-Bartmińska S., Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, 2015; Malinowski L., Bajki śląskie, 1973; Simonides D., Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, 1977.
Opracowania: Czubala D., Współczesne legendy miejskie, 1993; Ecker H.P., Legendenmӓrchen, [w:] Enzyklopӓdie des Mӓrchens. Handwӧrterbuch zur historischen und vergleichenden Erzӓhlforschung, 1996; Ferfecka E., Święci i grzesznicy. Bohater jako jeden z wyznaczników gatunkowych legendy ludowej, [w:] Genologia literatury ludowej, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Gusiew W., Estetyka folkloru, przeł. Zielichowski T., 1974; Honti J., Świat bajki, przeł. Kasjan J.M., LL 1983, nr 1; Jakuboze A., Metodologia badań baśni. Problemy i propozycje rozwiązań, [w:] Jakuboze A., Pobieżyńska M. E., Żaczek M., Baśń – oralność – zagadka. Studia, red. Lichański J. Z., 2007; Kadłubiec D. K., Gawędziarz cieszyński Józef Jeżowicz, 1973; Kosowska E., Legenda. Kanon i transformacje. Św. Jerzy w polskiej kulturze ludowej, 1985a; Kosowska E., Społeczne funkcje legendy, [w:] Społeczne funkcje folkloru, red. Biały Z., 1985b; Krzyżanowski J., Szkice folklorystyczne, t. III, 1980; Mojkowska A., Max Lüthi jako bajkoznawca, 2006; Przybyła-Dumin A., Proza folklorystyczna u progu XXI wieku na podstawie badań terenowych. Monografia, 2013; Simonides D., Hajduk-Nijakowska J., Opowiadania ludowe, [w:] Folklor Górnego Śląska, red. Simonides D., 1989; Serafin E., Ludowe opowiadanie ajtiologiczne, [w:] Genologia literatury ludowej, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Woźniak A.E., Podanie i legenda. Z badań nad rosyjską prozą ludową, 1987; Wójcicka M., Formuliczne zróżnicowanie podania ludowego i legendy, [w:] Podanie-legenda w tradycji ludowej i literackiej, red. Jakitowicz M., Wróblewska V., 2007; Wójcicka M., Dawno to temu, już bardzo dawno. Formuły ramowe w tekstach polskiej prozy ludowej, 2010; Wróblewska V., Bajka nowelowa i legenda jako ludowe historie budujące, [w:] Podanie – legenda w tradycji ludowej i literackiej, red. Jakitowicz M., Wróblewska V., 2007a; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007b.
