Elementarna, dająca się analitycznie wyodrębnić jednostka konstrukcyjna świata przedstawionego w → bajce ludowej i w każdym innym typie utworu, jego składnik pierwiastkowy: zdarzenie, przedmiot, sytuacja, przeżycie (Sławiński 1998, s. 324). W teorii literatury i folklorystyce funkcjonują dwa podejścia do motywu: formalno-strukturalne oraz integralne.
Podejście formalno-strukturalne zapoczątkował Aleksandr Wiesiołowski, według którego motyw to najprostsza jednostka narracji. Zawiera utrwalone, szczególnie istotne i powtarzające się wyobrażenia na temat rzeczywistości. Cechą motywu jest obrazowy jednoczłonowy schematyzm i niemożność dalszego rozkładu, np. małżeństwa ze zwierzętami, ktoś porywa → słońce. Występuje w formie zdań prostych, równoważników oraz zdań złożonych, np. w realizacjach → wątku T 1 „Lis i rybak” → lis, udając martwego, dostaje się na wóz rybaka i kradnie mu ryby. Motywy dają się zapisać w postaci „formuły” „a+b”. W T 363 „Upiór narzeczony” dziewczyna podpatruje narzeczonego w kościele i stwierdza, że jest on → upiorem, za → karę traci rodziców i sama umiera (Krzyżanowski 1947b, s. 53). Rozrastanie się formuły, jej „pączkowanie” prowadzi do uformowania nowej bardziej złożonej jednostki, czyli wątku. Motyw jest „ziarnem wątku”; jest składnikiem, który rozrasta się w jednostkę złożoną – poprzez kombinacje motywów. Tworzenie wątków odbywa się poprzez łączenie, wzbogacanie i rozwijanie motywów (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 50). W ujęciu formalno-strukturalnym motyw to składnik wątku i epickiej narracji.
Motyw jest to jednostka w płaszczyźnie syntagmatycznej tekstu. Takie rozumienie motywu odnaleźć można w pracach Władimira Proppa. Analiza stu → bajek magicznych ze zbioru Afanasjewa pokazała, że motyw jest rozkładalny. Analiza motywów prowadzi do opisu morfologii bajki (Propp 1968, s. 206). Nad prostymi motywami nadbudowane są morfemy, czyli składowe części bajki, np. → czarodziej daje Iwanowi łódkę. Łódka przenosi Iwana do innego królestwa (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 53). Porównanie tych części w różnych bajkach prowadzi do wydobycia elementów stałych i zmiennych. Zmiennymi są postacie działające i ich atrybuty, wielkościami stałymi — działania, nazywane funkcjami. Funkcje to stałe części składowe bajki, odpowiedniki „motywów” Wiesiołowskiego (Propp 1976, s. 58).
Ujęcie drugie, integralne, zaproponował Borys Tomaszewski, dla którego motyw to element składowy fabuły. Jest to nierozkładalna, najmniejsza drobina materiału tematycznego. Najważniejszą cechą motywu jest jego funkcjonowanie w tym samym całościowym i niezmienionym kształcie w różnych utworach oraz przy przechodzeniu od jednego utworu do drugiego. Ogół motywów powiązanych na zasadzie związków logicznych, przyczynowych i czasowych składa się na fabułę utworu. Motywem jest temat nierozkładalnej części utworu (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 51). W ujęciu integralnym motyw to globalny sąd o świecie. Rozpatrywany jest jako jednostka w płaszczyźnie paradygmatycznej tekstu. Tak rozumiany motyw – jako składnik wątku – staje się podstawą indeksów i → systematyki tekstów folkloru (np. Anttiego Aarnego i Stitha Thompsona, 1964). Aarne jako jednostkę opisu przyjmował pojęcie wątku, motyw pojawił się w systemie zmodyfikowanym przez Thompsona (Thompson 1955-1957). Motyw jest tu ujmowany jako jednoczłonowy, niepodzielny składnik wątku. System ten został zastosowany w Polskiej bajce ludowej w układzie systematycznym (PBL) Juliana Krzyżanowskiego, np.
Motyw jest składnikiem wątku i punktem wyjścia w procesie jego formowania. Jest elementem opowiadania. Można go wyrazić w jednym zdaniu. Kilka motywów powiązanych równorzędnie tworzy wątek. Wątek stanowi całość; jest sumą motywów. Cechuje je to, że wędrują od tekstu do tekstu (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 56 i n.). Motyw obejmuje autonomiczną, stanowiącą pewną całość sytuację czy akcję jakiejś jednostki bądź istoty. Typowość i powtarzalność motywu ma odpowiedniki w powtarzalnych postępkach ludzkich i sytuacjach życiowych (Krzyżanowski 1965, s. 238). Motyw jest odwzorowaniem pewnego życiowego wydarzenia, wyrazem obserwacji, przekonania, wierzenia odtworzonego i ujętego w żywym słowie (Krzyżanowski 1947a, s. 2).
W motywie można wyodrębnić dwa człony: utożsamiający (a) i odróżniający (b). Pełnią one różne funkcje. Człon utożsamiający jest jednostką stałą, statyczną, np. w przysłowiu: „Kto rano wstaje….”. Odpowiada on w bajkach Proppowskim funkcjom postaci działających. Człon odróżniający to jednostka zmienna i dynamiczna, która w tekście może ulegać zmianom. (Krzyżanowski 1947a, s. 5), np. „temu Pan Bóg daje”, lub w nowszych wersjach (głównie w tekstach graffiti): „ten leje jak z cebra”, „ten Panasonic”, „ten daleko sika”. Członami odróżniającymi są w bajkach postaci działające i ich atrybuty. Człon odróżniający stanowi element gry (intertekstualnej) z tradycją tekstową (Wójcicka 2009, s. 114).
Dzięki dwuczłonowości motywu można go przekształcić w wątek. Motyw jest tu rozumiany jako pewien ogólny schemat pojęciowy, np. istota słaba wygrywa podstępem z istotą silną (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 58). Motyw realizuje ideę ruchu (łac. motus – ruch). Łączy się z aktywnością, dynamiką i zmianą w tekście. Decyduje o rozwoju akcji. Motyw jest elementem pewnym, trwałym i informacyjnym. Jednoczłonowość rozumiana jest jako nierozkładalność w sensie semantycznym (tj. całościowego obrazu), a nie konstrukcji syntaktycznej (Toporow, za: Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 9).
Podsumowaniem obydwu podejść jest syntetyczne pojęcie motywu (Borys Putiłow). Motyw to stosunkowo samodzielny, skończony i elementarny odcinek wątku. Jest to element epickiego systemu wątkowego. Motywy to zorganizowane w określony sposób momenty ruchu wątku. W motywie założone są możliwości dynamicznego rozwoju (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 59). Epicki motyw to konkretny element danego „mówienia”, znak w systemie epickiego języka oraz kodowa formuła. Treść motywu odkrywa się wtedy, gdy rozpatruje się go na wszystkich trzech poziomach (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 60).
Wyróżnia się różne rodzaje i typy motywów, np. związane i swobodne, dynamiczne i statyczne oraz wędrowne (Borys Tomaszewski), a także węzłowe (Krzyżanowski). Motywy związane to motywy kluczowe, obligatoryjne dla odtworzenia fabuły; swobodne można opuścić, rekonstruując tekstowe zdarzenia lub dokonując streszczenia utworu. Motywy dynamiczne prowadzą do zmian w tekście, napędzają akcję utworu. Przykładem są zdarzenia, w których uczestniczą → bohaterowie bajki. Są to także czyny samych bohaterów. Motywy statyczne nie prowadzą do radykalnych zmian w przekazie, są nimi opisy przyrody, miejsc, sprzętów, wyglądu i charakteru postaci. Motyw w utworze może pojawić się raz, a może też powracać wielokrotnie (Tomaszewski, za: Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 51).
Motywy wędrowne, obiegowe to jednostki tematyczne, które przechodzą z jednego wątku do drugiego i są spotykane w różnych utworach (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 51), np. motyw odnalezienia utraconego → dziecka-niemowlęcia przez rodziców, który pojawia się w wielu tekstach literackich, np. w tragedii Edyp król Sofoklesa, i ludowych, m.in. w bajce nowelowej o papieżu Grzegorzu – T 933 „Grzegorz papież” (Krzyżanowski 1965, s. 238).
Motyw węzłowy pojawia się tam, gdzie ten sam element wchodzi w skład kilku różnych wątków. Narrator może skojarzyć motyw węzłowy z innym, połączyć je i utworzyć nowy wariant tekstu.
Można także wyodrębnić motywy: sytuacje, mowy, akcje, epizody, opisy, charakterystyki (Borys Putiłow). Motywy-sytuacje to motywy statyczne w wątku. Nie prowadzą do zmian, jak np. opis stołu. Motywy-mowy to informacje o zdarzeniach poprzedzających lub zapowiadających aktywne działania bohatera. Motywy-akcje (czynności) są obowiązkowe dla wątku. Związane są z przemieszczaniem się bohatera. Motywy-epizody, tj. motywy przechodnie i tzw. łączniki, które wskazują np. na przemieszczanie się bohatera do miejsca podstawowego zdarzenia. Motywy-opisy i motywy-charakterystyki są drugorzędne, czyli nie posiadają zdolności tworzenia wątków.
Wśród motywów wyróżnia się także motywy-zdania i motywy funkcje (Jerzy Pelc). Motywy-zdania są elementarnymi składnikami utworu. Są to podstawowe i dynamiczne czynniki akcji. Oznaczają działającą postać tekstu (siłę sprawczą i akcję), ukazaną w pewnej fazie czasowej i przestrzennej, swego aktywnego istnienia. Motyw-zdanie jest fazą postaci, jej składnikiem (Pelc 1952, s. 242). Motywy-funkcje są elementami powtarzalnymi i „ruchomymi”, obecnymi w wielu utworach. Zawierają zmienne, za które można podstawić inne wartości. Są „fazą” wątku, pewnym jego fragmentem (Pelc 1952, s. 242).
Obok wymienionych typów i rodzajów motywów są także tzw. motywy stereotypowe, które zawierają uogólniony sąd o przedmiocie. Wymienia się tu dwa rodzaje: zdarzeniowe i postaciowe/przedmiotowe, np. ziemia jest okrągła, a nad nią wznosi się parasol/kopuła nieba. Wśród motywów zdarzeniowych występują motywy rozumiane dosłownie (np. → św. Piotr wpuszcza → dusze do nieba), rozumiane metaforycznie (np. Kalina stoi w dole, blisko strumienia [= dziewczyna blisko kawalera]) oraz używane intencjonalnie (np. kolędnicy życzą dziewczynie, by się bawiła/weseliła jak → księżyc/miesiąc z/między gwiazdami).
Motywy pełnią różne funkcje w tekście: konstytutywne, informacyjno-wyszukiwawcze, eksplikacyjne oraz modelujące. Funkcje konstytutywne pełni motyw rozumiany jako składnik tekstu (np. zapisy bajek Krzyżanowskiego 1947). Kilka motywów powiązanych jak ogniwa łańcucha tworzy wątek tekstu. Funkcje informacyjno-wyszukiwawcze pełni motyw definiowany jako jednostka „wędrowna”. Powtarzalność motywu w tekstach tego samego gatunku i w wątkach pozwala wykorzystać pojęcie do celów informacyjno-wyszukiwawczych. W tej funkcji użyto motywu w znanych współcześnie kilkudziesięciu indeksach bajek, → legend, → podań (np. Aarnego, Thompsona 1964 oraz Uthera 2011). Motyw w takim ujęciu jest odpowiedzialny za powstawanie wariantów tekstu. Funkcje eksplikacyjne pełni motyw rozumiany jako stereotypowy sąd w opisie językowego obrazu przedmiotu. W tej funkcji motyw wykorzystywany jest w Słowniku stereotypów i symboli ludowych (STiSL 1999). Stereotypowe (standardowe) motywy są wprowadzane do eksplikacji haseł jako „zdania definicyjne”, eksplikujące nadrzędne hasło. Funkcje modelujące pełni motyw ujmowany jako jednostka w opisie wzorca tekstu. (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 70-73).
Motyw pełni także istotne funkcje mnemoniczne. Są one związane z dwuczłonowością motywu. Motyw składa się z członów: indywidualizującego i schematyzującego. Funkcjonując w żywej pamięci zbiorowej, motywy wędrowne pełnią funkcje tożsamościowe. Człon schematyzujący to przekazywany z pokolenia na pokolenie temat (o czym się mówi, np. → Kopciuszek), który utrwala ponadpokoleniowe wartości. Człon indywidualizujący to remat (co się mówi o Kopciuszku), który stanowi reinterpretację tematu. Człon schematyzujący związany jest z powracalnością oraz powtórzeniem motywów w zespołach przekazów pochodzących z różnych czasów. Człon schematyzujący związany jest więc z tradycją, jest elementem przekazywanej z pokolenia na pokolenie pamięci kulturowej. Motywy o wyrazistym członie schematyzującym, stanowiące utrwalony w tekstach element pamięci kulturowej, określa się jako motywy obiegowe lub wędrowne. Każdy motyw wędrowny (np. motyw Kopciuszka) składa się z członu schematyzującego, osadzającego dany tekst w tradycji, oraz z członu indywidualizującego, na nowo włączającego schemat w obieg. Powtarzany, powielany motyw wędrowny ukazuje treści pamięci zbiorowej nadal aktualne społecznie, stanowiące o tożsamości kulturowej danej wspólnoty. Reprodukcja motywu wiąże się z pamiętaniem. Można ją porównać do tego, co w danej kulturze jest stałe, niezmienne, co określić można jako funkcjonalne, warunek istnienia danej kultury. Natomiast reinterpretacja motywu wędrownego jest dla pamięci zbiorowej tym, co zmienne w danej kulturze, związana jest z procesem przypominania i zapominania. Motywy wędrowne mogą być zachowywane w pamięci określanej jako magazynująca. Jest to pasywna pamięć społeczeństwa, jej treści (np. motywy wędrowne) mogą zostać przypomniane wtedy, gdy grupa społeczna uzna je za wciąż aktualne i potrzebne. Motywy wędrowne, żywe w komunikacji kulturowej, wielokrotnie przywoływane i przekształcane, np. w postaci współczesnych wersji tekstów, różnych sposobów przedstawiania (opowiadania, scenariusze, filmy, bajki animowane itp.) stanowią zasoby tzw. pamięci funkcjonalnej, która jest aktywną pamięcią grupy społecznej, wspiera tożsamość grupy. (Assmann 2015, s. 271), np. we współczesnej wersji bajki o Kopciuszku (Abémonti-Świrniak; [b.a.]b;zob. Netografia). Motywy wędrowne stanowią więc element tzw. pamięci gatunkowej, informują o pamięci gatunku tekstu, a więc zawartej w gatunku bajkowej wizji świata. Na poziomie tekstowym występowanie motywów wędrownych wiąże się z procesami pamiętania, przypominania i zapominania. Inwariant i warianty tekstu, wykorzystujące ten sam motyw, stanowią odzwierciedlenie aktualnego stanu pamięci zbiorowej.
Motyw jako najprostszy składnik opowiadania pojawia się głównie w gatunkach o mniejszej formie i strukturze, np. → bajkach zwierzęcych, kawałach, humoreskach. W tekstach dłuższych, np. → bajkach magicznych, nowelistycznych, występuje jako składnik wątku (Krzyżanowski 1965, s. 238).
Motyw można także rozumieć w sensie psychologicznym i socjologicznym jako przyczynę, powód postępowania bohatera tekstu. W bajkach ludowych motywy postępowania postaci na ogół nie są wprost ujawniane. Bohaterów poznajemy w działaniu. Motywacje postaci mogą być werbalizowane w opracowanych literacko tekstach, np. braci Grimm (→ Bajka ludowa a baśnie braci Grimm): bezdzietny małżonek myśli o tym, że nie może dopuścić do tego, aby jego żona umarła i w tym celu zamierza zdobyć dla niej roszpunkę za wszelką cenę (Baśnie braci Grimm 1989, s. 76). Motywacje działania → antagonistów pojawiają się także we współczesnych wersjach znanych bajek (Wójcicka 2015, s. 191), np.
Źródła: Baśnie braci Grimm, red. H. Kapełuś, t. 1, 1989; Krzyżanowski J., PBL, 1947b.
Opracowania: Aarne, A., The Types of the Folktale. A Classification and Bibliography, transl. and enlarg. by Thompson S., 1964; Assmann A., Wprowadzenie do kulturoznawstwa. Podstawowe terminy, problemy, pytania,przeł. Artwińska A., Różańska K., 2015; Krzyżanowski J., Morfologia bajki, 1947a; Krzyżanowski J., SFP, 1965; Niebrzegowska-Bartmińska S., Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej, 2007; Pelc J., Motyw literacki, „Pamiętnik Literacki” 1952, t. 40; Propp W., Morfologia bajki, przeł. Balbus S., „Pamiętnik Literacki”, z. 4, 1968; Propp W., Morfologia bajki, przeł. Wojtyga-Zagórska W., 1976; Sławiński J., 1998: Motyw,[w:] Słownik terminów literackich, red. Sławiński J., Okopień-Sławińska A., Głowiński M., 1998; SSiSL, red. Bartmiński J., t. 1, z. 2, 1999; Thompson S., Motif-index of folk-literature. A classification of narrative elements in folktales, ballads, myths, fables, mediaeval romances, exempla, fabliaux, jest-books and local legends, t. 1-6, 1955-1957; Uther H.-J., The types of international folktales. A classification and bibliography, t. 1-3, 2011; Wójcicka M., Współczesne gatunki folkloru jako gra z tradycją, [w:] Tradycja dla współczesności, t. 2: Tradycja w tekstach kultury, red. Adamowski J., Styk J., 2009; Wójcicka M., Parafraza tekstu folkloru w świetle teorii pamięci zbiorowej – od pamięci komunikatywnej do międzykulturowej, [w:] Działania na tekście. Przekład – redagowanie – ilustrowanie, red. Niebrzegowska-Bartmińska S., Nowosad-Bakalarczyk M., Piekot T., 2015.
[b.a.]a Bajki dla potłuczonych – Roszpunka, wersja dla dorosłych, http://dzieciowo.pl/2013/09/bajki-dla-potluczonych-roszpunka-wersja-dla-doroslych.html [dostęp: 5.02.2017]; [b.a.]b Nowoczesna wersja Kopciuszka, http://sciaga.pl/tekst/89555-90-nowoczesna_wersja_kopciuszka [dostęp: 16.09.2016]; Abémonti-Świrniak A., „Kopciuszek i Królewna” – baśń, http://www.etykawszkole.pl/baza-wiedzy-/materiay-edukacyjne/280-bajka-o-kociuszku-cakiem-inaczej [dostęp: 17.09.2016].
