Jeden z etapów badania ustnych opowieści, polegający na porządkowaniu zanotowanych wcześniej przekazów poprzez ich przypisywanie do określonych klas lub typów narracji. Zabiegi systematyzacyjne mają dwa zasadnicze aspekty: praktyczny i teoretyczny. Pierwszy z nich sprowadza się do konieczności zastosowania w archiwach i publikacjach folklorystycznych takiego układu materiałów, który umożliwiałby późniejszym użytkownikom sprawne korzystanie z nich w określonym celu. Naukowa systematyka tekstów folkloruodnosi się jednak zarazem do tych właściwości, które zostają uznane za istotne dla danego rodzaju przekazów, wymaga więc ich wcześniejszej analizy oraz zdefiniowania i ustrukturyzowania kategorii porządkujących, czyli stworzenia pewnej siatki pojęć mających charakter teoretyczny (Bartmiński 1981, s. 9; Adamowski, Bartmiński 1988, s. 58).
Stosowane powszechnie sposoby systematyzowania materiałów bajkowych odwołują się do kilku podstawowych kategorii. Pierwszą z nich jest etnograficzne bądź geograficzne pochodzenie tekstów, czyli miejsce ich zapisania. Ten rodzaj uporządkowania stosuje się często jako nadrzędne kryterium selekcji bajek w różnego rodzaju publikacjach (np. Ligęza, Simonides 1973; Zbójnicki dar… 1976; Czubalowie 1984). Bardzo ważną rolę w systematykach bajek odgrywa kategoria gatunku. Cechy gatunkowe opowieści ludowych uznaje się dość powszechnie za jeden z najważniejszych parametrów, pozwalający dzielić je na odrębne typy. Kategoria ta zyskała istotne znaczenie w rozważaniach teoretycznych (Ługowska 1993, s. 15-40), jest też często stosowana jako kryterium wyboru tekstów w jednogatunkowych antologiach monograficznych, poświęconych np. → anegdotom, → podaniom czy → legendom (Księga humoru ludowego 1981; Nie wszystko bajka… 1983; O Bogu, jego sługach… 1985), oraz sposób wewnętrznego uporządkowania materiału w wydawnictwach zawierających różne typy przekazów (Ligęza 1991; Proza folklorystyczna… 2013). Istotne znaczenie ma też niekiedy temat bajek, który w perspektywie teoretycznej okazuje się trudny do jednoznacznego ustalenia (Woźniakiewicz-Dziadosz 1979), jednak w praktyce bywa często wykorzystywany do selekcji oraz porządkowania tekstów w publikacjach folklorystycznych (Nie wszystko bajka… 1983; Bartmiński, Kielak, Niebrzegowska-Bartmińska 2015; O Bogu, jego sługach… 1985). W pewnych przypadkach systematyka bajek może się również odwoływać do kryterium wykonawcy; dotyczy to zwłaszcza tych stosunkowo nielicznych sytuacji, w których od jednego wybitnego narratora zanotowano większą liczbę tekstów (Kadłubiec 1973; Sabałowe bajki 1969) albo też publikacji prezentujących najważniejszych → gawędziarzy z określonego regionu (Gawędy Skalnego Podhala 1981).
Prócz metod stosowanych szeroko w praktyce naukowej, archiwalnej i wydawniczej w Polsce pojawiły się również inne koncepcje dotyczące możliwość porządkowania materiałów folklorystycznych. Należą do nich m.in. propozycja wykorzystania kryteriów, jakimi posługują się sami wykonawcy (Adamowski 2002), oraz deskryptorowa systematyka tekstów folkloru. Istotą tej ostatniej jest opis przekazów przy pomocy tworzonego na bieżąco w trakcie ich analizy zestawu deskryptorów, które reprezentacją pewne właściwości poszczególnych zapisów z punktu widzenia określonego kryterium, np. miejsca zanotowania, tematu, związku tekstu z sytuacją, → funkcji itp., i które pozwalają na późniejsze grupowanie materiałów według wprowadzonych haseł (Bartmiński 1979).
Wyjątkowe znaczenie dla badań bajkoznawczych ma jednak koncepcja systematyki wykorzystująca kategorie → wątku i → motywu, która zaowocowała powstaniem specjalnych katalogów zawierających wykazy oraz strukturalne streszczenia fabuł bajkowych, a także spisy i odsyłacze do ich konkretnych realizacji oraz różnego rodzaju indeksy umożliwiające wyszukiwanie tekstów za pomocą motywów tematycznych (np. postaci, przedmioty, miejsca, zdarzenia), miejsc zapisu czy nazwisk zbieraczy lub narratorów. Główną funkcją tego typu katalogów jest umożliwienie względnie szybkiego porównywania poszczególnych wersji tej samej opowieści zapisanych w różnych miejscach, co stanowi jedną z podstawowych metod w badaniach narracji ustnych (Dundes 1977, s. 102-104).
Pierwszych prób stworzenia wykazu wątków bajkowych podjęli Johannes Bolte i Jiří Polívka w obszernych komentarzach do bajek braci Grimm (Bolte, Polívka 1913-1932). Szczególne znaczenie dla tego rodzaju systematyki ludowych narracji miały jednak przede wszystkim prace prowadzone w obrębie tzw. „szkoły fińskiej” działającej pod auspicjami Fińskiej Akademii Nauk w Helsinkach, które zaowocowały licznymi katalogami publikowanymi w ramach serii „Folklore Fellows Communications”. Pierwszym, a zarazem najistotniejszym osiągnięciem w tym zakresie był wydany w 1910 roku międzynarodowy indeks typów opowieści indoeuropejskich autorstwa Antti Aarnego, poprawiony i uzupełniony później przez amerykańskiego folklorystę Stitha Thompsona (Aarne 1964), a w ostatnich latach ponownie zweryfikowany i rozbudowany przez Hansa-Jörga Uthera (Uther 2011). Katalog ten wprowadził do międzynarodowego obiegu ujednolicony system numeracji wątków bajkowych, który następnie z pewnymi modyfikacjami był wykorzystywany i rozwijany w wielu innych systematykach, indeksach oraz bibliografiach obejmujących tradycje narracyjne różnych obszarów etnicznych albo poszczególne typy opowieści ludowych (Janson 2000). Układ Aarne-Thompsona został również wykorzystany przez Juliana Krzyżanowskiego w systematyce polskiej bajki ludowej (Krzyżanowski 1962-1963).
Podstawową zasadą przyjętą w obrębie tego systemu jest grupowanie tekstów za pomocą kryterium fabularnego. Poszczególne warianty opowieści są tu przyporządkowywane do wątków definiowanych w postaci abstrakcyjnych inwariantów, których postać ustalana jest metodą porównawczej analizy strukturalnej. W obrębie całego katalogu wprowadza się jednak dalszy podział wątków, tworząc kilka klas wyróżnianych na podstawie kryteriów gatunkowych (np. → bajki zwierzęce, → bajki magiczne, → legendy, → nowele, kawały i → anegdoty, → podania), a w ich obrębie kilka dalszych klas wyróżnianych na podstawie kryteriów tematycznych (np. w obrębie bajek magicznych: nadprzyrodzeni przeciwnicy, nadludzkie zadania, → przedmioty magiczne, nadludzka potęga lub wiedza itp.). Główną zaletą takiego podejścia jest stworzenie względnie jednolitego i syntetycznego systemu streszczeń strukturalnych znanych wątków bajkowych oraz nadanie im stałej numeracji. Umożliwia to stosunkowo sprawne odszukiwanie poszczególnych typów fabuł bajkowych w różnych katalogach, sprawdzanie, czy ich warianty funkcjonowały na danym obszarze oraz porównywanie licznych wersji ludowych opowieści.
Międzynarodowa systematyka wątków bajkowych Aarne-Thompsona oraz jej uzupełnienia w postaci katalogów narodowych czy gatunkowych ujawniają liczne problemy związane z próbami skonstruowania spójnej metody porządkowania narracji ustnych (Hajduk-Nijakowska 1977). Pierwszy z nich polega na sztywności i ograniczonych rozmiarach systemu, który pierwotnie opracowany został przy założeniu, że cały zasób bajek nie przekracza 2500 wątków, co w istocie nie odpowiada ich rzeczywistemu bogactwu w różnych tradycjach i obszarach etnicznych. W konsekwencji stawia to autorów lokalnych systematyk przed problemem braku numerów na nowe wątki, nienotowane w indeksie Aarne-Thompsona, i zmusza ich do wprowadzania różnych innowacji, które wpływają niekorzystnie na spójność oraz sprawność działania całego systemu jako skutecznego narzędzia bajkoznawczej komparatystyki (Krzyżanowski 1980, s. 232-233). Dużo poważniejszym problemem jest jednak konieczność sztywnego przypisania konkretnych tekstów do zdefiniowanych wątków. Charakterystyczne cechy przekazów ustno-pamięciowych (zwłaszcza znaczna → wariantywność oraz liczne → kontaminacje bajkowych fabuł) sprawiają bowiem, że trudno mówić tu o jednoznacznej relacji między utworem a jego poszczególnymi realizacjami, a tym samym wyznaczanie tym ostatnim stałego miejsca w obrębie zbioru jest zwykle decyzją arbitralną i wywołująca wątpliwości (Bartmiński 1981, s. 20-22). Bardzo często trudno jest bowiem stwierdzić, do jakiego typu fabuły powinno się zaliczyć dany przekaz, ponieważ w istocie stanowi on połączenie różnych wątków klasyfikowanych w systemie Aarne-Thompsona. Dodatkowe komplikacje wywołuje wewnętrzny podział wątków w obrębie systematyki na grupy gatunkowe i tematyczne. Sztywne przypisanie danego wątku do określonego gatunku lub tematu okazuje się bowiem w wielu wypadkach mylące. Z jednej bowiem strony bardziej rozbudowane opowieści są w gruncie rzeczy zawsze wielotematyczne, np. mówią jednocześnie o nadprzyrodzonych przeciwnikach, nadludzkich zadaniach i magicznych przedmiotach. Z drugiej strony ta sama fabuła może być opowiedziana raz jako bajka magiczna, a innym razem jako podanie lub legenda; podobnie jej tematyka może też ulegać pewnym przeobrażeniom, na skutek wprowadzania do opowieści innych → bohaterów, przedmiotów czy epizodów (Lűthi 2008, s. 91-98). Wszystkie te trudności wynikają z podstawowego faktu, iż międzynarodowa systematyka wątków bajkowych ma postać hierarchicznej klasyfikacji, w której poszczególnym obiektom wyznacza się stałe miejsce w obrębie grup o ostrych granicach, co nie odpowiada płynnej i zmiennej naturze narracji ustnych. Rozwiązania tego problemu szuka się obecnie poprzez zastosowanie technologii cyfrowych i próby tworzenia systematyk w postaci elektronicznych baz danych (→ Bajka ludowa a internet i technologie cyfrowe), które pozwalają uwzględnić wielość i niejednoznaczność cech charakteryzujących poszczególne teksty folkloru, a tym samym ukazywać ich równoległą przynależność do różnych grup i porządkować je w sposób typologiczny (Grochowski 2016, s. 223-227).
Osobne miejsce w badaniach folklorystycznych zajmuje koncepcja, którą wypracował Stith Thompson, autor monumentalnego indeksu motywów literatury ludowej (Thompson 1955-1957). Przyjęcie motywu jako jednostki klasyfikacyjnej sprawia, że celem tego katalogu jest nie tyle systematyka samych narracji, co raczej stworzenie klucza i narzędzia pozwalającego na szybkie sprawdzanie zasięgu występowania poszczególnych elementów świata przedstawionego opowieści, takich jak postaci, przedmioty, miejsca, zdarzenia, a także porównywania sposobu ich funkcjonowania w poszczególnych tradycjach czy gatunkach literatury ustnej. Problematyczna w tym przypadku okazuje się jednak relacja motywu do wątku. Ponieważ wiele ludowych opowieści składa się w istocie z jednego epizodu, elementy narracji traktowane w systemie Aarne-Thompsona jako wątki tutaj ujmuje się jako motywy i nadaje im inną numerację, co w konsekwencji nie ułatwia prac komparatystycznych. Niewątpliwą zaletą opracowania Thompsona jest jednak uwzględnienie materiałów spoza obszaru kultur indoeuropejskich oraz przekazów nie mieszczących się w wąskiej definicji → bajki ludowej, jaka często przyjmowana jest w tego typu pracach, czyli np. mitów czy różnego rodzaju wierzeń.
Źródła: Bartmiński J., Kielak O., Niebrzegowska-Bartmińska S., Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, 2015; Sabałowe bajki, red. Brzozowska T., 1969; Czubalowie M. i D., Podania i opowieści z Zagłębia Dąbrowskiego sto lat temu i dzisiaj, 1984; Zbójnicki dar. Polskie i słowackie opowiadania tatrzańskie, red. Gašparikowá V., Komorowska T., 1976; Nie wszystko bajka. Polskie ludowe podania historyczne, wyb., oprac. Hajduk-Nijakowska J., 1983; Kadłubiec K. D., Gawędziarz cieszyński Józef Jeżowicz, 1973; Ligęza J., Dzieła, t. 1, Bajki, 1991; Ligęza J., Simonides D., Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, 1973; Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Materiały,red.Przybyła-Dumin A., 2013; Księga humoru ludowego, red. Simonides D., 1981; Gawędy Skalnego Podhala, red. Wnuk W., 1981; O Bogu, jego sługach i diabelskich sztuczkach. Setnik legend Południowej Słowiańszczyzny, red. Wrocławski K., 1985.
Opracowania: Aarne A., Verzeichnis der Märchentypen, 1910; Aarne, A., The Types of the Folktale. A Classification and Bibliography, transl. and enlarg. by Thompson S., 1964; Adamowski J., Wiedza potoczna informatorów jako podstawa systematyki tekstów folkloru, [w:] Genologia literatury ludowej, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Adamowski J., Bartmiński J., Z problemów systematyki polskiej pieśni ludowej, [w:] Z problemów badania kultury ludowej, red. Kłak T., 1988; Bartmiński J., Założenia deskryptorowej systematyki tekstów folkloru, LL 1979, nr 4-6; Bartmiński J., Klasyfikacje gatunkowe a systematyka tekstów folkloru, [w:] Literatura popularna – folklor – język, red. Nawrocki W., Waliński M., t. 2, 1981; Bolte J., Polívka J., Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen der Brüder Grimm, t. 1-5; Leipzig 1913-1932; Dundes A., Literatura oralna, przeł. Banach J., LL 1977, nr 4/5; Grochowski P., Kolberg – Nowy Kolberg – cyberkolberg. Z problemów systematyki polskich pieśni ludowych, [w:] tenże, Jarmark tradycji. Studia i szkice folklorystyczne, 2016; Hajduk-Nijakowska J., Refleksje nad systematyką bajki polskiej Juliana Krzyżanowskiego, LL 1977, nr 3; Janson H., Motif, Type and Genre. A Manual for Compilation of Indices. A Bibliography of Indices and Indexing, 2000; Krzyżanowski J., PBL, t. 1-2, 1962-1963; Krzyżanowski, J., Systematyka bajki polskiej. Z polskiego warsztatu bajkoznawczego, [w:] tenże, Szkice folklorystyczne, t. 2, 1980;Ługowska J., W świecie ludowych opowiadań. Teksty, gatunki, intencje narracyjne, 1993; Lűthi M., Siedmiu braci śpiących. Podanie – legenda – baśń, przeł. Grochowski P., [w:] Do Torunia kupić kunia. W 60. rocznicę założenia oddziału toruńskiego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, red. Czachowski H., Mianecki A., 2008; Thompson S., Motif-index of Folk-literature. A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-books and Local Legends, t. 1-6, 1955-1957; Uther, H.-J., The Types of International Folktales. A Classification and Bibliography, t. 1-3, 2011; Woźniakiewicz-Dziadosz M., Temat jako podstawa grupowania tekstów, LL 1979, nr 4-6.
