Opowieści oralne zebrane i opublikowane przez Jakuba i Wilhelma Grimmów w zbiorze pt. Kinder- und Hausmärchen (1812-1815) to jedno z najbardziej znanych dzieł niemieckiej kultury. Przetłumaczone dotąd na ponad sto pięćdziesiąt języków, weszło na stałe do kanonu literatury światowej, a ranga przedsięwzięcia niemieckich folklorystów została formalnie poświadczona przez wpisanie tzw. Rękopisu Kasselskiego na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, Memory of the Word w 2005 roku (Pieciul-Karmińska 2009/2010, s. 80).
Oddziaływanie bajek Grimmów, przełożonych na język polski w wyborze (16 baśni) w 1895 roku przez Cecylię Niewiadomską (Bracia Grimm 1940 (1895)), a w dwutomowej edycji w przekładzie Zofii Antoniny Kowerskiej (1896), na rodzimy folklor bajkowy jest widoczne przynajmniej w dwóch obszarach. Jeden z nich to przejęcie przez polskich etnografów pomysłu wydania przekazów oralnych w obrębie jednego zbioru oraz metody obróbki materiałów ludowych, z czym wiąże się także recepcja propozycji genologicznych Grimmów oraz teorii pochodzenia bajek (Simonides 1989, s. 29-38). Wśród ludoznawców, którzy poszli za przykładem braci Grimm, kładąc tym samym podwaliny pod rozwój polskiego bajkoznawstwa i folklorystyki, należy wymienić m.in. Kazimierza Władysława → Wójcickiego, Antoniego Józefa → Glińskiego, Józefa → Lompę, Lucjana → Siemieńskiego, Karola → Balińskiego, Romana → Zmorskiego i Ryszarda → Berwińskiego. Grimmowską metodę redagowania przekazów oralnych, polegającą na dość swobodnym ich traktowaniu, nie wyłączając zastępowania narracji ludowej własną prozą, w największym stopniu przejęli „polscy Grimmowie”, czyli Wójcicki i Gliński. Chociaż pierwszy z nich jako autor Klechd… (1837) nigdzie wprost nie powołuje się na Grimmów, pogłosy lektury niemieckiej antologii bajek widać w kompozycji jego dwutomowego dzieła oraz w opatrzeniu go wstępem i bajkoznawczym komentarzem (Simonides 1989, s. 31). Subtelne nawiązania do niemieckiego pierwowzoru odnajdziemy w Bajarzu polskim (1853) Glińskiego (Stanaszek-Bryc 2013, s. 171-180), chociaż jego twórcy bliższe były genologiczne poglądy Grimmów i doszukiwanie się w przekazach ludowych związków z mitologią. Przeciwnikiem jakiejkolwiek ingerencji w tekst mówiony był Siemieński, który z kolei przejął od niemieckich folklorystów definicję → podania oraz podział gatunkowy oralnych opowieści. Wiadomo bowiem, że oprócz baśni i podań Grimmowie zamieścili w swej antologii → legendy, fragmenty kazań, a także fabuły o charakterze satyrycznym i żartobliwym (niem. Schwank).
Poglądy braci Grimm odcisnęły piętno również na badaniach porównawczo-mitologicznych Jana → Karłowicza i Oskara → Kolberga, a także na pracach zbierackich Kowerskiej, Stefanii Dąbrowskiej i Ignacji Piątkowskiej. XIX-wieczne popularyzatorki folkloru, spisując i modyfikując polskie → bajki ludowe, w komentarzach wyraźnie zaznaczały ich podobieństwo do wariantów Grimmowskich. Z inspiracji Karłowicza ukazał się w Polsce w 1896r. pierwszy przekład antologii Grimmów autorstwa Kowerskiej (Simonides 1989, s. 33-37).
Drugi problem wiążący się z oddziaływaniem Kinder- und Hausmärchen na polski folklor bajkowy dotyczy tego, ile z prawie dwustu zamieszczonych tam tekstów przyjęło się na gruncie rodzimej tradycji oralnej. Ustalono, że sto sześćdziesiąt sześć fabuł, tj. 83,8% polskiego zasobu bajkowego, tworzą warianty obecne również w niemieckim zbiorze, ale nie we wszystkich przypadkach ich wpływ na nasz przekaz ustny wydaje się bezsprzeczny (Simonides 1989, s. 38-39). Takich wątpliwości nie budzą zazwyczaj wątki Grimmowskie odnotowywane głównie na Śląsku, na Kaszubach, rzadziej na Mazurach i nieznane w innych regionach Polski, co jest rezultatem rozpowszechniania niemieckich bajek przez szkolne czytanki w okresie germanizacji wskazanych terenów (Krzyżanowski 1980, s. 270). Dotyczy to np. jednej z najsłynniejszych opowieści ze zbioru braci z Kassel – o → Czerwonym Kapturku (T 333 „Czerwony Kapturek”), poświadczonej jedynie zapisami kaszubskimi i nielicznymi mazurskimi. Nieco inaczej jest w sytuacji, gdy określony typ bajkowy jest znany w Europie nie tylko za sprawą wersji Grimmów, ale i Charles’a Perraulta (Contes de ma mère l'Oye, 1697), a jego polskie warianty występują zarówno na terenach językowo i kulturowo powiązanych, jak i niepowiązanych z Niemcami. Przekonują o tym m.in. realizacje wątków T 510B „Mysi kożuszek” i T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie (Snow-white – Sneewittchen)”. W przypadku bajek o Wieloskórce stosunkowo najwierniejsze odpowiedniki odnajdziemy na Kaszubach (np. Lorentz 1913, s. 217; 1924, s. 773), ale niektóre ze śląskich wariantów (np. Malinowski 1900, s. 20) pokazują, że w środowisku wiejskim funkcjonowały także przekazy zbliżone pod względem konstrukcyjnym do francuskiej odmiany historii. Panna, przerażona perspektywą ślubu z → ojcem, najpierw żąda dostarczenia niezwykłych sukien, a następnie skóry osła zasilającego skarbiec rodzica dukatami wydalanymi podczas defekacji (→ Ekskrementy). Z kolei inny ze śląskich zapisów nawiązuje do Grimmowskiego odpowiednika opowieści T 510B (Malinowski 1900, s. 78), cieszącej się znacznie większą popularnością wśród → gawędziarzy, co poświadczają przekazy pochodzące również z innych regionów Polski. Podobieństwo rodzimych odpowiedników historii spisanych przez niemieckich bajkoznawców dotyczy zwykle schematu fabularnego, rzadziej nawiązania daje się odnaleźć na poziomie realizacji poszczególnych → motywów. Do wyjątków należą przypadki na tyle wiernego odtworzenia Grimmowskiej fabuły, że nie ma wątpliwości co do tego, iż wykonawca doskonale znał wersję braci z Kassel (np. T 709; Malinowski 1900, s. 41-42; T 510 → „Kopciuszek”; Cercha 1896, s. 91-95).
O istotnym znaczeniu bajek braci Grimm z pewnością można mówić wówczas, gdy ułatwiają one np. odtworzenie ogniw fabularnych polskich opowieści, niezupełnie zrozumiałych, jeśli rozpatruje się je jedynie w kontekście rodzimej prozy ludowej (Wróblewska 2007, s. 28-29). Bywają i bardziej złożone przypadki, także w odniesieniu do bajek uważanych za typowo Grimmowskie. Jeden ze śląskich wariantów T 327A „Czarownica i dzieci (→ Jaś i Małgosia)” okazał się bliższy wersji bajki ze zbioru Wójcickiego, zaś pochodząca z tego samego regionu realizacja wątku T 555 „Rybak i jego żona” jest przedrukiem z Bajarza polskiego Glińskiego (Simonides 1989, s. 40-41). Tym niemniej należy ją zaliczyć do fabuł Grimmowskich, choć odnosi się do nich w sposób pośredni. Baśń o staruszku i staruszce i o złotej rybce Glińskiego jest bowiem przekładem bajki Aleksandra Puszkina Skazka o rybakie i rybkie (1835), ale inspirację dla rosyjskiego pisarza stanowiła wersja niemieckich folklorystów (Azadovskij 1936, s. 134-163).
Niezależnie od stopnia popularności w Polsce fabuł uchodzących za Grimmowskie trudno mieć całkowitą pewność co do tego, czy są one efektem bezpośredniej znajomości przez naszych gawędziarzy niemieckiego zbioru, czy dotarły do nich np. z kościelnej ambony lub przez lekturę tzw. popularnej literatury dla ludu, a więc w podobny sposób, w jaki niejednokrotnie trafiały do informatorów braci z Kassel (Simonides 1989, s. 38-39). Wiadomo, że tylko część tekstów zamieszczonych w Kinder- und Hausmärchen wywodzi się z tradycji oralnej, inne zaś to np. pogłosy lektur narratorów braci, a także ich samych (Kapełuś 1995, s. 379-405; Grzywka 2005, s. 10-13). Wiele fabuł przypisywanych Grimmom funkcjonowało wcześniej w pisanym i ustnym obiegu czytelniczym, m.in. historia o poszukiwaczu strachu, poświadczona w polskim folklorze imponującą liczbą pięćdziesięciu pięciu wariantów (do 1963r.). Badania pokazały, że występuje ona już w XVI-wiecznym zbiorze nowel włoskiego pisarza Giovanniego F. Straparoli, zaś niektórzy folkloryści skłonni są zaliczyć ją do wątków słowiańskich (Simonides 1989, s. 40). Nie bez znaczenia jest ponadto niejednorodna grupa informatorów, którzy pochodzili z różnych warstw społecznych, a nierzadko wywodzili się z innego obszaru kulturowego i językowego, jak choćby najsłynniejszej narratorki Grimmów narodowości francuskiej (Kapełuś 1995, s. 394).
Badanie stopnia zależności korpusu polskich bajek ludowych od Kinder- und Hausmärchen dodatkowo komplikuje fakt, że bracia Grimm wydali za życia kilka edycji baśni, wnosząc do każdej z nich różnego rodzaju poprawki i uzupełnienia, opuszczając np. fragmenty z różnych względów uznane za niestosowne dla dzieci, dokonując zmian w fabułach i zakończeniach opowieści (Kapełuś 1955, s. 389-393; Kowalczyk 2016, s. 31-32; por. Pieciul-Karmińska 2009/2010, s. 81-82). Tym być może należałoby tłumaczyć istnienie różnych rodzimych wersji przekładów baśni Grimmów, za sprawą których istnieją one w polskiej świadomości czytelniczej od lat 60. XIX w., choć niewątpliwy wpływ na taki stan rzeczy miały warunki społeczne oraz obowiązujące w danej epoce standardy pedagogiczne (Kowalczyk 2016, s. 33; por. Pieciul-Karmińska 2009/2010, s. 87-90; Krysztofiak 1999, s. 153-155,158-159). Chęć przystosowania przekładu do potrzeb rodzimego odbiorcy skutkowała tym, że tłumacze dokonywali rozmaitych modyfikacji i transformacji niemieckiego pierwowzoru, polegających zazwyczaj na pedagogizacji tekstów, ich puryfikacji, ulogicznieniu, wprowadzeniu swoiście rozumianej konwencji baśniowej oraz redukowaniu zakończeń zawierających zbyt okrutne → kary (Pieciul-Karmińska 2009/2010, s. 87). Ten ostatni element baśni braci Grimm zadecydował nawet o tym, że w okresie powojennym należały one w Polsce do ksiąg zakazanych (Ostrerloff 1946, s. 7).
We współczesnym obiegu czytelniczym wiele Grimmowskich fabuł nadal funkcjonuje w postaci → adaptacji, wchodząc w skład antologii często opatrywanych określeniem „najpiękniejszych baśni”. W ten sposób sugeruje się odbiorcy, że ma do czynienia z kanonicznymi reprezentacjami tekstowymi tego gatunku, podczas gdy zazwyczaj są one dalekie od oryginału (Kowalczyk 2016, s. 80). Kolejne pokolenia odbiorców mają jednak szansę poznać prawdziwe opowieści ze zbioru braci Grimm za sprawą najnowszego, pełnego ich przekładu autorstwa Elizy Pieciul-Karmińskiej (Bracia Grimm, 2010).
Baśnie niemieckich folklorystów są obecne niemal w każdej dziedzinie kultury: w literaturze, filmie pełnometrażowym i animowanym, komiksie, grach fabularnych, planszowych, komputerowych, a także w fotografii i plakacie (Kowalczyk 2016). W polskiej przestrzeni kulturowej przeważają jednak formy artystycznej wypowiedzi obcego pochodzenia, będące zazwyczaj reinterpretacjami klasycznego wzorca, doskonale wpisującymi się w kanony kultury popularnej. Jedynie twórcy rodzimej literatury sięgają niekiedy po wątki i motywy Grimmowskie, nierzadko podejmując grę z czytelniczymi oczekiwaniami (Kostecka 2014, s. 192-198).
Zarówno spuścizna braci Grimm, jak i oni sami nie przestają fascynować przedstawicieli nauki reprezentujących różne perspektywy badawcze, do czego po części przyczyniła się dwusetna rocznica pierwszego wydania Kinder- und Hausmärchen. Powstają opracowania dotyczące problemu translacji baśni na inne języki świata, biografii Grimmów, przemian recepcji ich antologii, a także prace w duchu gender studies, queer, psychoanalitycznym, a nawet postkolonialnym (Kowalczyk 2016, s. 11-12; Robinson 2010; Grimm: potęga… 2013; Joosen, Lathey 2014; Zipes 2015).
Źródła: Bajki domowe i dziecinne, zebrane przez braci Grimm, t. 1-2, przeł. Kowerska Z.A., 1896; Baśnie braci Grimm, przeł. Bielicka E., Tarnowski M., posłowie Kapełuś H., t. 1-2, 1995; Bracia Grimm, Baśnie dla dzieci i domu, t. 1-2, przeł. Pieciul-Karmińska E., 2010; Bracia Grimm, Baśnie dla dzieci i młodzieży, przeł. Niewiadomska C., 1940 (1895); Cercha S., Baśnie ludowe zeb. we wsi Przebieczanach (w powiecie wielickim) przez..., MAAE 1896, t. 1; Lorentz F., Teksty pomorskie, czyli słowińsko-kaszubskie, z. 1, 1913; Lorentz F., TP, z. 3, 1924; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1900, t. 4; Perrault Ch., Bajki babci Gąski (Contes de ma mère l'Oye), przeł. Januszewska H., 1961 (1697).
Opracowania: Azadovskij M.К., Istočniki skazok Puškina, „Puškin: Vremiennik Puškinskoj komisii”, vyp. 1, 1936; Grzywka K., Od lasu po góry, od domu po grób… Polska i niemiecka bajka ludowa ze zbiorów Oskara Kolberga i Braci Grimm, 2005; Joosen V., Lathey G., Grimms' Tales around the Globe: The Dynamics of Their International Reception, 2014; Kapełuś H., Posłowie, [w:] Baśnie braci Grimm, przeł. Bielicka E., Tarnowski M., t. 2, 1995; Grimm: potęga dwóch braci. Kulturowe konteksty Kinder- und Hausmärchen, red. Kostecka W., 2013; Kostecka W., Baśń postmodernistyczna: przeobrażenia gatunku. Intertekstualne gry z tradycją, 2014; Kowalczyk K., Baśń w zwierciadle popkultury. Renarracje baśni ze zbioru Kinder- und Hausmärchen Wilhelma i Jakuba Grimmów w przestrzeni kultury popularnej, 2016; Krysztofiak M., Modelowa analiza translatologiczna na przykładzie polskich tłumaczeń baśni braci Grimm, [w:] taż, Przekład literacki a translatologia, 1999; Krzyżanowski J., Szkice folklorystyczne, t. 2, 1980; Osterloff W., Kryminalistyka i bajki Grimma, „Odrodzenie” 1946, nr 19; Pieciul-Karmińska E., Polskie dzieje baśni braci Grimm, „Przekładaniec”, 2009-2010, nr 22-23; Robinson O.W., Grimm Language. Grammar, Gender and Genuineness in the Fairy Tales, 2010; Simonides D., Jakub i Wilhelm Grimmowie a folklor polski, [w:] Bracia Grimm i folklor narodów słowiańskich, red. Śliziński J., Czurak M., 1989; Stanaszek-Bryc K., Bajarz polski Antoniego Józefa Glińskiego a baśnie braci Grimm. Porównanie, [w:] Grimm: potęga dwóch braci. Kulturowe konteksty Kinder- und Hausmärchen, red. Kostecka W., 2013; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Zipes J., Grimm Legacies. The Magic Spell of the Grimms’ Folk and Fairy Tales, 2015.
