Po roku 1863, kiedy zaczyna dominować realizm i naturalizm, bajka stanowi nadal jedną z ważniejszych form gatunkowych, zyskuje jednak inny charakter; traci „aurę cudowności”, nie posiada cech „magicznych”, staje się za to opowieścią z morałem i nierzadko przybiera formę paraboliczną (Martuszewska 1997). Zagadnienie dydaktyzmu – nauczania w perspektywie porównania, przykładu, wydaje się jedynym uzasadnieniem dla jej obecności. W nurcie realizmu bajka traci najważniejsze swoje atrybuty. Pozytywiści realizują bowiem → wątki i → motywy znane z → bajek ludowych w nowej aranżacji: historycznej, politycznej i społecznej, by nadać im wymiar użyteczności. W tym celu wykorzystują tworzywo ludowe na kilka sposobów: albo dokonują → adaptacji znanych wątków w formie wierszowanej lub prozatorskiej, albo tworzą w pełni oryginale stylizacje na wzór ludowy, albo wykorzystują motywy wywodzące się z tradycji oralnej i wprowadzają je w większe struktury epickie, np. nowele, opowiadania i powieści. Do ludowych podań, legend i bajek magicznych w celach utylitarnych odwołują się niemal wszyscy pisarze II połowy XIX wieku.
Henryk Sienkiewicz, jeden z autorów czerpiących z tradycji ludowej, w bajkach i przypowieściach publikowanych w pierwszym okresie swojej twórczości, sięga po klasyczny wzorzec → bajki zwierzęcej, który przekształca, uwspółcześnia, komentując w ten sposób aktualne wydarzenia. W utworze wierszowanym pt. Wilk i kozieł wykorzystany został wątek T 109 „Wilk i jagnię”, w którym mowa o podstępnym → wilku pragnącym pożreć niewinne koźlę. Bajka Sienkiewicza kończy się jednak „zwycięstwem” kozła, który choć słaby i bezbronny – ma przecież rogi (jest „niestrawny”). Bajka wpisuje się w modny w pozytywizmie nurt „mowy ezopowej”, zawiera istotny polityczny podtekst – w sytuacji zaborów podstępna gra wilka zyskuje nową interpretację. Również postawa słabego kozła, który przeciwstawia się złu (natura wyposażyła go w rogi), wydaje się niezwykle cenna. Bajka zyskuje zatem nową wymowę, a ludowy wątek wpisany we współczesny kontekst służy „pokrzepieniu serc”. Głosem w dyskusji nad współczesnością są także inne bajki pisarza, w tym Brody dla kóz (1907), której schemat został zaczerpnięty z bajek Fedrusa, ale w tym, jak i w większości innych przykładów tego pisarza trudno mówić o zapożyczeniach ludowych, raczej literackich.
Oprócz bajek zwierzęcych Sienkiewicz wykorzystywał w swej twórczości również wątki tradycyjnych → bajek magicznych. Były one powszechnie znane w pozytywizmie, zarówno w wersjach pisanych, m.in. z tłumaczeń zbiorów Perraulta i Grimmów, jak i ustnych, zwłaszcza za sprawą popularnego w owym czasie ludowego gawędziarza – Jana Krzeptowskiego → Sabały. Podobnie jak w wypadku bajek zwierzęcych sposób traktowania pierwowzorów wydaje się bardzo swobodny. Odmienne zastosowanie ludowego wątku bajki magicznej o śpiącej → królewnie (T 410 → „Śpiąca Królewna”) prezentuje epicki utwór pt. Bajka. Pisarz przywołuje w nim scenę królewskiego chrztu, podczas którego na dworze pojawiają się → wróżki z darami dla małej królewny. Przedstawiona sytuacja przypomina początek baśni Charles’a Perraulta pt. Śpiąca Królewna (1697), ale w opowieści pozytywisty zyskuje nowe znaczenie – wszystkie dary wróżek, takie jak piękno, bogactwo, zaszczyty, zostają określone jako przemijające, zaś największy dar, a jest nim dobroć, składa → matka królewny. Zakończenie utworu zawiera zatem ważny morał, z którego wynika, że tylko dobro, pojmowane jako współistnienie, współdziałanie społeczne, jest wieczne. Królewna obdarowana przez wróżki indywidualnymi darami nie może być szczęśliwa. Wspólne działania, społeczna perspektywa, wezwanie do aktywności na rzecz innych, stanowią ważną alternatywę dla trudnych czasów (zabory). Wyraźne nawiązanie do tej tematyki pojawia się również w utworze H. K. T. Bajka, w którym w ironiczny sposób (spory zwierząt, w czym dostrzec można nawiązanie do wątku T 104 „Wojna zwierząt”) zostają przedstawione działania germanizacyjne „Hakaty”.
Wątki ludowe, m.in. o oszukanej → Śmierci (T 322 → „Kuma Śmierć”) i litościwej (T 795 "Anioł śmierci i wdowa (Sabałowa bajka)"), powracają u Sienkiewicza w Sabałowej bajce (1901), nawiązującej do twórczości legendarnego Sabały (→ Bajka ludowa na Podhalu). Zasłyszana bajka jest jednak artystycznie przetworzoną opowieścią (Krzyżanowski 1980, s. 219). Śmierć zostaje w niej podstępnie uwięziona w korze → drzewa, gdy wydostaje się wreszcie na świat, pragnie zabrać ze sobą → matkę wielodzietnej rodziny. Decyzja nie jest łatwa, Śmierć zastanawia się, bywa przecież litościwa. W utworze Sienkiewicza wątek zostaje wzbogacony przez opowieść apokryficzną. Tym, który decyduje o ludzkim losie, jest → Jezus przedstawiony w opowieści ludowej jako Niebieski Gazda, dbający o każdą, nawet najmniejszą, owcę. Bajka ma więc ważną wymowę, zawarta w zakończeniu refleksja niweczy lęk przed życiem, obłaskawia myśl o przemijaniu. Artystyczną wartość utworu podkreśla język wzorowany na ustnej opowieści, obecność gwary i gawędowy ton. Sabałowa bajka była kilkakrotnie drukowana już w czasach Sienkiewicza i zyskała ogromną popularność. Przyniosła też sławę ludowemu → gawędziarzowi – Krzeptowskiemu (Janów 1931; Stala 1996, s. 85-89).
Nieco inne znaczenie ludowych opowieści ujawniają nowele Sienkiewicza. Wśród nich na uwagę zasługuje utwór pt. Organista z Ponikły (1894), do którego pisarz wprowadził motyw niespodziewanej śmierci, czyhającej na człowieka. W opowiadaniu wykorzystane zostały również fragmenty pieśni, przyśpiewek ludowych, co wzbogaciło przekaz o nowe treści. Śmierć jawi się jako niesprawiedliwa, przychodzi po człowieka w najmniej oczekiwanym momencie. Podobny temat pojawia się także w utworze Lux tenebris lucet (1894). Autor wykorzystuje w nim motyw kochanki zza grobu, która w analizowanej opowieści towarzyszy ukochanemu w śmiertelnej → drodze. Przyjmuje postać mniszki, ale ma twarz ukochanej, zmarłej żony → bohatera. Można dostrzec w tym nawiązanie do znanego wątku bajki magicznej T 365 „Umarły porywa narzeczoną (→ Lenora)”, choć w wersji ludowej, podobnie jak w wyrastającej z niej balladzie Gottfrieda Augusta Bürgera z 1773 r. (Libera 2016), to martwy narzeczony przybywa po opłakującą go dziewczynę i zamierza zabrać ją do grobu. Refleksja o → zaświatach okazuje się niezwykle interesująca, bohater nie pozostaje samotny w obliczu końca. Tematyka egzystencjalna powraca w innych utworach Sienkiewicza, wątek wędrówki i nadziei na spotkanie z dawno utraconym → dzieckiem pojawia się w utworze pt. Czy ci najmilszy? (1901). Ofiara → matki, która dzieli się z przybyszem ostatnim bochenkiem → chleba, nie jest daremna, bowiem kobieta ratuje w ten sposób życie marnotrawnego syna. Bajki pozytywistyczne odchodzą zatem od klasycznego wzorca opowieści ludowej. Zawierające folklorystyczne wątki narracje mają niekiedy paraboliczny sens i bywają pozbawione jednoznacznego morału.
Wątki ludowe wykorzystywane w opowieściach parabolicznych pojawiają się również w twórczości Bolesława Prusa, a ich obecność nasila się w okresie współpracy pisarza z warszawskimi redakcjami czasopism. W większości wypadków autor tworzy jednak oryginalne bajki wierszowane, wyrastające z tradycji literackiej, np. w 1900 roku na łamach „Muchy” Prus publikuje utwór pt. Bajka, w który wprowadza wątek sporów sąsiedzkich, znany z bajki Aleksandra Fredry pt. Paweł i Gaweł. Przeróbka utworu aktualizuje opowieść. Paweł i Gaweł nie mieszkają już w jednym domu, lecz w sąsiednich posiadłościach, a ich waśnie dotyczą spraw majątkowych i kończą się wykupieniem weksli oraz eksmisją (Ursel 1977, s. 171-179). Utwory Prusa przypominają raczej humoreski, np. Kocha – nie kocha (opowieść o zdradzie kochanki), Orestes i Pylades (historia przyjaźni dwóch młodzieńców) czy Stara bajka (1884), w którym bohater traci cały majątek, gdy przymiera głodem, poznaje niziny życia społecznego, a jego los odmienia się niespodziewanie. Opowieści Prusa pełnią funkcję przykładów, w których istotną rolę odgrywa społeczny kontekst. Przedstawione wydarzenia są zwykle pozbawione aury tajemnicy, → cudowności, bohaterowie podejmują wyzwanie losu, niekiedy jednak dokonują błędnych wyborów. W utworze pt. Dziwna historia wypadki zostają opowiedziane niejako „ku przestrodze innych”. Prus wprowadza do swojej opowieści postać → anioła, który wymierza sprawiedliwość. Realistyczna opowieść zyskuje mistyczny wydźwięk, w zakończeniu podany w wątpliwość – czytelnik nie jest pewien, czy wydarzenia działy się naprawdę, czy też były jedynie „wytworem wyobraźni”. Wątki metafizyczne, zagadnienia mediumiczne pojawiały się w twórczości Prusa sporadycznie (np. Sen, Widziadło, Lalka), nie były jednak związane z bajkami ludowymi, lecz z ogólnymi tendencjami – zainteresowaniami spirytystycznymi, które stały się coraz bardziej popularne u schyłku XIX wieku. Wątek ludowy pojawia się natomiast w Lalce (1890), w opowieści Węgiełka o królewnie ze szpilką w głowie (wariant T 709* „Królewna z szpilką w głowie”; zob. też T 709 „Królewna w szklanej trumnie (Snow-white - Sneewittchen)”; Krzyżanowski 1980, s. 219). Przywołana historia ma charakter paraboliczny, wiąże się z dziejami nieszczęśliwej miłości Stanisława Wokulskiego. Uratowana przez → kowala → królewna nie przynosi mu szczęścia, jej płacz staje się przyczyną klęski bohatera. W opowieści Węgiełka pojawia się zatem zapowiedź tragicznego końca miłości do panny Izabeli.
Znaczenie dydaktyczne bajki jako „opowieści”, która sytuuje się blisko mitu, pojawia się w twórczości Aleksandra Świętochowskiego w tomie Bajek (1897) oraz wiele Wilhelminy Zyndram Kościałkowskiej (1844-1926) w zbiorze Bajki archaiczne i nowele (1906). W bajkach, które zwykle są opowieściami „z przeszłości”, zamiast rodzimych → demonów, pojawiają się postaci bożków, takich jak Apollo, Bachus, lub nimf i satyrów. Uciekając się do formy bajki, autorzy komentują i wyjaśniają świat, łączą nurty pozytywistyczne (m.in. realizm, naturalizm) z modernistycznymi (wpływy nowych koncepcji estetycznych). Pisarze nie tylko zestawiają różne porządki narracji; tworzą synkretyczne opowieści, w której istotną rolę pełnią wspomnienia o przeszłości i odległych kulturach.
Bajka ludowa powraca w twórczości Józefa Chociszewskiego (1837-1914), autora zbioru pt. Powiastki i bajki dla dzieci (1873). Zbiór opowieści jest niejednorodny, obok epickich bajek zwierzęcych pojawiają się w nim krótkie powiastki umoralniające, takie jak Huśtawka (opis kłótni rodzeństwa, która zakończyła się karą) czy Straszna przygoda przy wiatraku (opis tragicznej śmierci nieostrożnego dziecka). Chociszewski zwraca się bezpośrednio do dziecięcych adresatów, a jego opowieści mają dydaktyczny charakter. W utworze Lew i mysz został wykorzystany wątek pomocnych zwierząt T 160 „Wdzięczność zwierząt – niewdzięczność ludzka”, w utworze O psie, co swemu panu uratował życie – wątek T 205 „Dobry pies”. W bajce pt. Osieł w lwiej skórze Chociszewski zwrócił uwagę na postawę zaangażowania, właściwego wykonywania obowiązków. W analizowanym utworze lenistwo i głupota osła zostały ukarane. Podobny sens ujawnia opowieść pt. Mądry chłop, co zwyciężył wilka, dzika i niedźwiedzia (T 151 „Człowiek zwodzi zwierzęta”).
Po bajki wierszowane sięga także Józef Grajnert (1831-1910). W zbiorze pt. Bajki i przypowiastki (1890) obok utworów dłuższych, wierszowanych, takich jak Słowik, pojawiają się epigramaty np. Ogień i woda. Grajnert sięga w nich po znane motywy i wątki, m.in. wojnę zwierząt – Zwierzęta (T 104; zwierzęta pragną pokonać człowieka, nie umieją jednak współpracować), motyw nieproszonego gościa, jak w Jeż i lis (jeż wprasza się do lisiej norki i ogranicza przestrzeń życiową swojego dobroczyńcy, który ostatecznie musi opuścić dom), odwiecznych swarów i kłótni, np. Pies i kot (T 200 „Antagonizm psa i kota”). Nie brakuje także tzw. „aktualnych tematów”, np. w utworze pt. Słowik zawarto przestrogę dla twórców, którzy w artystycznym zapamiętaniu tracą niekiedy życie. Utwory Grajnerta charakteryzuje obecność puenty oraz żartobliwy ton. Bajki i przypowiastki objaśniają świat, zawarty w nich humor i dydaktyzm nie są adresowane wyłącznie do dziecięcego odbiorcy. Wiele swoich utworów Grajnert stylizuje na modłę ludowej legendy (Krzyżanowski 1980, s. 219-220).
Do tematyki bajek zwierzęcych, choć w dużej mierze literackich, ezopowych, w mniejszym stopniu ludowych, nawiązuje również Józef Waśniewski (1859-1897), autor tomu pt. Bajki i fraszki Dudusia (1892). W utworze pt. Węże wykorzystuje wątek znany z tradycji ustnej i pisanej – wojny zwierząt (T 104). W większości wypadków bajki Waśniewskiego wyrastają z tradycji bajek rzymskich (Fedrusa) i są silnie nasycone dydaktyzmem.
Nieco inne znaczenie mają przypowieści Elizy Orzeszkowej, w których bajki ludowe zostają przywołane w dłuższych formach wypowiedzi, w powieściach, także w nowelach. W jednej z nich – Zimowy wieczór (1888), wpleciono bajkę magiczną o bratobójcach, których zdradza głos → piszczałki (T 734 „Bratobójcy”). Opowiada ją w trakcie białoruskiej wieczornicy stara bajarka (Krzyżanowski 1980, s. 218). Historia nabiera dodatkowego sensu, jeśli rozpatrzy się w kontekście problemów rodzinnych ukazanych w noweli, zwłaszcza waśni braterskich, i wizyty niespodziewanego gościa podejrzanego o to, że jest poszukiwanym przestępcą. Podobnie postąpiła Maria Rodziewiczówna w powieści Dewajtis (1889), wplatając w fabułę elementy wątku T 300 „Królewna i smok” oraz baśń o królewiczu zaklętym w → węża – T 458 „Małżeństwo z wężem (Persfona)” (Krzyżanowski 1980, s. 218).
Orzeszkowa w utworze Dobra Pani (1888) również wykorzystała kompozycyjny zabieg „uobecnienia” bajki w noweli. Garderobiana opowiada bajkę Helci, → sierocie. Jest to opowieść rzeczywista, przybrana w kostium bajki, garderobiana wyjaśnia w niej, na czym polega dobroć i szlachetność Pani. Utwór ma ironiczną wymowę, obnaża rzeczywiste przyczyny działania Pani, więc bajka staje się formą przypowieści o życiu. Sens alegorycznej przypowieści odsłania także utwór pt. Czego po świecie szukał smutek? (1903). Wędrujący po świecie Smutek szuka Dobroci, nie ma go jednak na świecie, o czym zaświadcza Mądrość. Forma przypowieści nie zastępuje bajki, stanowi interesujące powinowactwo, niekiedy nawet jej ważne dopełnienie.
Po formę bajki sięgnął w swojej twórczości także Adam Asnyk, który w utworze Nie-bajka (1898) przywołał historię pajęczych łowów. → Pająk i mucha (kat i → ofiara) omotani siecią, giną w odmętach → wody. Utwór jest liryczną opowieścią o życiowych zmaganiach i związanych z nimi kłopotach, brakuje w nim puenty, kończący wiersz opis wodnej toni pełni jednak funkcję przestrogi. W innym utworze pt. Baśń tęczowa (1898) Asnyk eksponuje bogaty zestaw wątków i motywów ludowych, pojawiają się w nim: → kwiat paproci – motyw znany z → podań ludowych (T 3100 „Kwiat paproci”), wróżki, → szklana góra (T 530 „Szklana góra”) i piękna królewna z „gwiazdą u czoła”. Królewna jest identyfikowana z Panią Śmiercią, koicielką, lekarką (tak wyobrażali ją sobie moderniści). Utwór został zadedykowany czeskiemu symboliście Františkovi Kvapilovi. W innej opowieści pt. Kopciuszek (1898), luźno nawiązującej do znanych z tradycji wątków bajki magicznej – T 510A → „Kopciuszek”, T 510B „Mysi kożuszek” oraz T 510C „Kopciuszek”, królewna przemieniona w nędzarkę czeka na swego wybawcę, który nie nadchodzi. Podobny motyw pobrzmiewa w wierszu Zaczarowana królewna (1898), w którym śpiąca panna nie może liczyć na ocalenie, bowiem przybywający do niej rycerz przemienia się w → kamień. Motyw niespełnienia, nierealności marzeń powraca także w wierszu Czary (1898). Zapatrzona w toń dziewczyna widzi niezwykły świat, postać pięknego rycerza kusi ją z wodnej głębiny. Rusałczana toń okazuje się jednak mirażem, zamiast rycerza dziewczyna spotyka na swej drodze starego → młynarza. Asnyk tworzy w wierszach nastrój niezwykłości, utwory eksponujące ludowe wątki, odzwierciedlają niepokoje, rozterki, które towarzyszą codzienności.
Bajka ludowa powraca również w twórczości adresowanej do dzieci, m.in. w dziełach powstających na styku pozytywizmu i modernizmu – autorstwa Marii Konopnickiej, Józefa Ignacego Kraszewskiego i Adolfa Dygasińskiego. W utworze Konopnickiej, pt. O krasnoludkach i o sierotce Marysi (1895/1896), uchodzącym za pierwszą polską oryginalną → baśń literacką (Cieślikowski 1963, s. 109-141), pojawiają się popularne motywy i wątki ludowe (Krzyżanowski 1980, s. 222). Wśród nich takie, jak: sierota, → krasnoludki, królowa → gór, pomocne zwierzęta, zwierzę i niewdzięczny człowiek (m.in. T 160, T 554 „Wdzięczne zwierzęta”, T 504B „Życzliwość krasnoludków”; wątek ten wykorzystał również Teofil Lenartowicz w Grajkach wędrownych, w Wyborze poezji z 1876). Konopnicka przywołuje także → podania o początkach polskiej państwowości, o królu → Popielu i Mysiej Wieży, o Lechu i narodzie Lechitów. Jej bajki, w których nie brakuje żywej akcji oraz dziecięcych bohaterów, są adresowane nie tylko do małego odbiorcy, bowiem zawarty w utworach przykład uczy odpowiedzialności, przyjaźni, kształtuje społeczne postawy.
Wątki ludowe powracają w twórczości Józefa Ignacego Kraszewskiego, m.in. w tomie Bajeczki (1882). Autor w opowieściach, takich jak Głupi Maciuś, Z chłopa król, Kwiat paproci, Bajka o Marzannie i Urodzie,odwoływał się do tradycyjnych podań i opowieści. Głupi Maciuś realizuje wątek o trzech braciach (T 360), z których najmłodszy, oszukany przez starszych, okrzyknięty → głupim, zdobywa majątek i zyskuje szczęście. Chłopcu pomagają zwierzęta (wątek T 554), m.in. sroka, w wdzięczności za życzliwe traktowanie ujawniająca miejsca zakopania → skarbów. Również w utworze pt. Kwiat paproci (T 3100) wykorzystany zostaje ludowy wątek nocy świętojańskiej i przemiany, która dokonuje się pod wpływem wędrówki w poszukiwaniu czarodziejskiej rośliny. Kraszewski realizował także ludowe wątki w powieści, m.in. w Starej baśni – oprócz wierzeń prasłowiańskich, przywołuje opowieści o Kraku i → Smoku Wawelskim, o Popielu (zob. Kopciuszek z 1863 r.). Zarówno w swych bajkach, jak i powieściach w rozbudowanych partiach narracyjnych wyjaśniał obyczaje i wierzenia ludowe, aby przybliżyć je odbiorcom nie znającym chłopskich tradycji (Wróblewska 2003, s. 57-58). Jednocześnie jednak zgodnie z duchem pozytywizmu sygnalizował umowność zdarzeń bądź podkreślał, iż wszystko jest zmyśleniem, aby dziecięcy czytelnicy zdawali sobie sprawę z nieprawdziwości opowieści o czarach (Wróblewska 2003, s. 58-59).
Adolf Dygasiński w zbiorze Cudownych bajek (1896) przywołuje wątki ludowe w historii o dwóch → braciach, którzy pokonali → smoka i → czarownicę (T 300), uwolnili piękną królewnę (Byś i Dyś), o → płanetnikach, → bogince, → zmorze, lichu, → topielcu i biedzie (Syn Boginki). Bajki Dygasińskiego nawiązujące do tradycji ludowej, mają charakter nowelistyczny, są opowieściami o wiejskim życiu, zagrodzie, o bliskości człowieka z naturą, nie brakuje w nich także fantastyki i modernistycznych narracji o tęsknocie. Świat natury współistnieje z ludzkim światem, znajduje w nim dopełnienie. Zwierzęta wspomagają bohaterów (Byś i Dyś), rozumieją ludzką mowę, są podległe ludziom, często niosą im ratunek (por. Dzieci, Zuchelek i Wilczysko). Wątki ludowe pojawiają się również w jego późniejszych powieściach, np. w Zającu (1900) znajduje się bajka zwierzęca „O zajączku sprawiedliwym” (T 155 „Wąż, człowiek i lis”), a w noweli Przy kościele (z tomu Z zagona i bruku, 1889) – bajka magiczna o biedzie (T 331A „Bieda”). W obu wypadkach historie opowiadają starzy ludzie – dziadek kościelny i babka, a słuchaczami są wiejskie dzieci (Krzyżanowski 1980, s. 221). Przywołane przykłady zostały podporządkowane idei dydaktyzmu.
Dygasiński w swej twórczości sięgał też po wątki prasłowiańskie. Odwołanie do wierzeń, tradycji pojawia się w bajce epickiej Adolfa Dygasińskiego, m.in. Żel – bajka z czasów pogańskich (1902). Pisarz prezentuje w niej świat podległy prawom natury, opisuje kult złotego bożka, wspomina o dążeniach niepodległościowych księcia Żela. Dygasiński, podobnie jak inni twórcy, doceniał edukacyjną wartość bajek, o czym wspominał w artykule pt. Bajka w Encyklopedii wychowawczej (1881). Jego utwory mają charakter przypowieści nawiązujących do ludowych wierzeń, obyczajów (np. przed działaniem → boginek chronią liście piołunu), autor korzysta także z atrybutów bajki magicznej i podania ludowego (moc topielca tkwi w lasce, zdobycie magicznej laski chroni przed działaniem wodnego demona).
Twórczość literacka pozytywistów zapowiadała odrodzenie bajki, które dokonało się w epoce Młodej Polski (por. Przesmycki 1902).
Źródła: Antologia bajki polskiej, oprac. Ejsmond J., 1915; Asnyk A., Poezje, t. III, 1898; Bajki i powiastki St. Jachowicza i J. I. Kraszewskiego, 1924; Bajki i przypowiastki Józefa Grajnerta, 1890; Chociszewski J., Powiastki i bajki dla dzieci, 1873; Dygasiński A., Cudowne bajki, Warszawa 1939 (1896); Dygasiński A., Żel, bajka z czasów pogańskich, 1902; Gliński K., Bajki Niekrasickiego, 1910; Grajnert J., Legendy, powiastki i pieśni, 1893; Grajnert J., Poezje, 1874; Kraszewski J. I., Kopciuszek, 1863; J. I. Kraszewski, Bajki i bajeczki, wyb., oprac. Hahn W., 1960 (1882); Kraszewski J.I., Stara baśń, 1983; Legendy, zeb., oprac. Grajnert J., 1904; Księga bajek polskich, t. 2, red. Grabowska M., Kapełuś H., 1988; Mikorski F., Bajki, cz. I, 1868; Mikorski F., Bajki, cz. II, 1869; Orzeszkowa E., Czego po świecie szukał smutek? Przędze, 1903; Prus B., Bajka, „Mucha” 14.01.1873; Prus B., Dziwna historia. Drobiazgi, t. III, 1935; Prus B., Milknące głosy, [w:] tenże, Pisma, t. V-VII, 1935; Sienkiewicz H., Czy ci najmilszy?, 1901; Sienkiewicz H., Dzieła, red. Krzyżanowski J., t. XL, 1951; Sienkiewicz H., Nowele, t. VIII, 1931; Sienkiewicz H., Pisma zapomniane i niewydane, 1922; Sienkiewicz H., Pisma, t. XX, 1894; Sienkiewicz H., Sabałowa bajka, 1901; Szarek M., Wiersze i proza, oprac. Ożóg J.B., 1954; Świętochowski A., Bajki, 1897; Waśniewski J., Arab i wielbłąd, Upominek. Książka zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej, 1893; Zyndram – Kościałkowska W., Bajki archaiczne i nowele, 1906.
Opracowania: Cieślikowski J., Baśń Konopnickiej „O krasnoludkach i o sierotce Marysi”, „Pamiętnik Literacki” 1963, z. 1; Dzieje folklorystyki polskiej 1800-1863, red. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1970; Dzieje folklorystyki polskiej 1864-1918, red. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1982; Janów J., „Sabałowa bajka” H. Sienkiewicza i legendy o „Dziwnych sądach bożych, 1931; Encyklopedia humoru i satyry polskiej, red. Orłowski A., t. II, 1914; Encyklopedia wychowawcza, 1881; Kraszewski J.I., Krasicki, życie i dzieła, 1879; Krzyżanowski J., W świecie bajki ludowej, 1980; Libera L., Gottfried August Bürger – autor Lenory, 2016; Martuszewska A., Pozytywistyczne parabole, 1997; Obraz literatury polskiej. Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, t. III, red. Kulczycka – Saloni J., Markiewicz H., Żabicki Z., 1969; Przesmycki Z., Odrodzenie bajki, „Chimera” 1902, t. VI, z. 17; Stala T., Zakopiańskie fascynacje Henryka Sienkiewicza, „Pamiętnik Literacki”1996, z. 4; Ursel M., O źródłach i sposobach funkcjonowania motywu „Pawła i Gawła”, „Pamiętnik Literacki” 1977, z. 2; Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, 1891; Z zagadnień twórczości ludowej. Studia folklorystyczne, red. Górski R., Krzyżanowski J., 1972; Wróblewska V., Przemiany gatunkowe polskiej baśni literackiej XIX i XX wieku, 2003.
