W polskiej → bajce ludowej jest to zazwyczaj postać spoza grupy własnej, od której odstaje wyglądem, zachowaniem, mową, religią bądź obyczajami, co wywołuje zaniepokojenie, niechęć, a niekiedy agresję otoczenia (zob. Bystroń 1995; Znaniecki 1930-1931; Obrębski 1936). Ze względu na brak szerszej wiedzy na temat obcego, jego tajemnicze pochodzenie, zauważalne bądź przypisywane defekty → ciała lub/i umysłu (np. czarne podniebienie lub/i owłosienie, kulawość, nieprzyjemny zapach) oraz odmienność kulturową, postrzegany jest jako istota zagrażająca porządkowi wewnątrzgrupowemu. Z tego też powodu w ludowych opowieściach, głównie w → bajkach komicznych, obcy bywa ośmieszany, pokazywany jako nieporadny życiowo, działający wbrew przyjętym prawom i zasadom. Z kolei w → bajkach magicznych i nowelowych, a także → podaniach, nastawionych na moralizowanie i wzbudzanie lęków, ukazywany jest często jako realne zagrożenie, z którym trzeba się zmierzyć i przed którym należy przestrzec otoczenie. Przywrócenie grupie ładu społecznego wiąże się z koniecznością pokonania obcego – dosłownie (zabicie, ukaranie) lub symbolicznie (odczarowanie).
W bajkach ludowych w roli obcych występują przede wszystkim osoby innej narodowości i odmiennego wyznania (→ Cyganie, → Żydzi, → Niemcy, protestanci, luteranie itp.), czasami → kalecy, → dziady i żebracy, podejrzani o kontakty z → diabłem (→ czarownice), a w skrajnych przypadkach członkowie własnej grupy w fazie przejścia, którzy przez ten fakt uznani zostali za istoty nieczyste (→ starcy u kresu życia, → dzieci na początku życiowej drogi, odmieńcy, → kobiety w połogu; zob. Kalniuk 2014). Odrębną grupę obcych wyraźnie związaną z ludowymi wierzeniami stanowią → demony, a więc istoty zaświatowe, nastawione na szkodzenie ludziom, np. → boginki, południce, → strzygi i → utopce, występujące głównie w podaniach wierzeniowych. Do tej grupy obcych zaliczyć można także bohaterów typowych dla bajek magicznych, takich jak → smoki, → Baby Jagi i → kraśniaki (Wróblewska 2014). Wskazany podział na istoty ludzkie i demoniczne zamieszkujące sfery orbis exterior ma jedynie charakter pomocniczy, bowiem w rzeczywistości etnicznie obcy równocześnie powszechnie uznawani byli przez lud za spowinowaconych z diabłem i innymi demonami. Przypisywano im niejednokrotnie te same przymioty czy umiejętności, w tym dar kontaktu z → zaświatami. Dlatego np. frazy zaczerpnięte z języka niemieckiego czy żydowskiego jako obcego stanowiły podstawę magicznych praktyk leczniczych, gdyż wierzono w ich nadprzyrodzoną moc (Wareńko 1896, s. 204).
Bajki ludowe we wszystkich odmianach w konsekwentny sposób ukazują obcych. Ludowy obraz rzeczywistości opierał się w znacznej mierze na bazowej opozycji swój – obcy, która odnosiła się do całego świata (orbis interior – orbis exterior). Fakt wyrastania folkloru z życia kultury wsi i jego osadzenia w światopoglądzie mitycznym sprzyjał obecności „innych” na różnych planach (Pawluczuk 1981, s. 75). Obcy mógł być na wsi postacią rzeczywistą, tj. → sąsiadem, niemieckim kolonistą czy żydowskim karczmarzem, ale także członkiem własnej grupy, tyle że odmienionym, wyróżniającym się w jakiś sposób na jej tle. Niesprawdzone informacje na temat obcych, domysły i wyobrażenia krążyły w obiegu ustnym na zasadzie plotek i powielanych stereotypów, stanowiąc niejednokrotnie podstawę ludowych przekazów, np. → przysłów (zob. Kolberg 1967,dział Przysłowia),orazbajek komicznych, co potwierdzają liczne wątki odnotowane w PBL, m.in. T 1586 „Żyd w sądzie”, T 1687A „Powiedzenia niemieckie i T 1687B „Gadki o Niemcu”. Znaczna część z nich ośmiesza wybrane cechy czy zachowania obcych (Fedorowski 1897, s. 232; Józef znad Wiszenki 1899, s. 347; Kosiński 1910, s. 112; Młynek 1903), np. niezrozumiałą mowę:
Obcy funkcjonował w bajce ludowej jako element świata przedstawionego, pełniąc zazwyczaj fabularną rolę → antagonisty bohatera, rzadziej jego → donatora czy → ofiary. Tego typu funkcje odnoszą się głównie do przedstawicieli innych nacji, którzy prezentowani są zarówno w bajkach magicznych, jak i nowelowych jako przestępcy, mordercy oraz → złodzieje, w najlepszym wypadku jako oszuści bądź ludzie zajmujący się zajęciami innymi aniżeli rolnicze. Na przykład Cyganie występują w opowieściach jako treserzy → niedźwiedzi, których boją się nawet złodzieje, jak w realizacjach nowelowego wątku T 957 „Niedźwiedź i złodzieje” (Saloni 1903, s. 323), jako porywacze dzieci i kobiet (T 993 „Dziecko porwane przez Cyganów”; T 944 „Królewna porwana przez Cyganów”). Nierzadko pokazywani są, podobnie jak Żydzi, jako przestępcy działający w grupach zbójeckich, grasujących w leśnych ostępach (T 910 „Trzy przestrogi”). O zbójectwie przedstawicieli obu nacji traktują liczne bajki ludowe (T 993; Ciszewski 1894, s. 286; Saloni 1914, s. 123; T 910, np. Ciszewski 1887, s. 122; T 994 – Saloni 1914, s. 123). Rozbójnicy, niezależnie od pochodzenia, ze względu na swój niecny proceder także byli uznawani za obcych, którym przypisywano m.in. → kanibalizm, a tym samym potencjalnie groźnych (Wróblewska 2007, s. 203-217). W bajkach nowelowych, np. 956B „Narzeczona zbójnika”, przywrócenie równowagi w świecie wiąże się z koniecznością eliminacji przestępców, co wiedzie do ich → morderstwa (T 956B, np. Petrow 1878, s. 162).
Niekiedy obcością, choć niezwiązaną z kwestiami etnicznymi bądź religijnymi, piętnowano postać głównego bohatera – za takiego w początkowych fazach akcji uchodził → głupiec, zazwyczaj trzeci syn, który odstawał zachowaniem od swych braci (spał na → piecu, nie pracował, niepoprawnie wykonywała polecenia). W finale opowiadania odnosił sukces, czym potwierdzał swą przynależność do wspólnoty, ukazując tym samym tymczasowy i względny charakter odmienności (Wróblewska 2010, s. 16-20).
W bajkach ludowych piętnem obcości może być też naznaczony donator, zwłaszcza gdy w tej roli występował starzec, dziad, żebrak, jak i ofiara, szczególnie gdy wykazuje znamiona demoniczności, jak zaklęta w strzygę → królewna (T 307 → „Królewna strzyga”). W przeciwieństwie jednak do przedstawicieli innych grup etnicznych czy narodowych wymienieni bohaterowie dają się odczarować lub zmienić, czyli włączyć w swojskie schematy działania grupy, albo – co dotyczy zazwyczaj donatorów – nie ulegają temu procesowi, bowiem znikają, wcześniej udzielając pomocy (Wróblewska 2005). Ten ostatni aspekt obcości, który bywa widoczny także w działaniach przedstawicieli innych narodowości, potwierdza ludową ambiwalencję w percepcji istot spoza własnej wspólnoty. W niektórych wypadkach obcy wydają się nie tylko usłużni, ale i niezbędni grupie do jej samookreślenia. W → bajkach nowelowych i magicznych, w których występują etnicznie obcy, częściej jednak niż ich akceptacja czy recepcja pojawia się podszyta lękiem negacja.
Bajka magiczna w przeciwieństwie do podania, będącego przykładem fabula incredibilis, której przerażenie jest stałym i dominującym składnikiem, uczyniła z lęku (i z obcych budzących tego rodzaju odczucia) element kształtujący ciąg fabularny, ale nie determinujący go całkowicie. Narracja bajkowa stanowi przykład gry z lękiem i próbę oswajania licznych jego przejawów przyjmujących w utworze kształt obcych: ludzi, → zwierząt, zjawisk czy → przedmiotów (Bettelheim 2010). Przykładem jest kujawska bajka magiczna o → wisielcu (T 326 „Poszukiwacz strachu”), opowiadająca o starym gospodarzu, który ze względu na panującą biedę zmuszony był wyruszyć w świat. Racjonalna motywacja opuszczenia → domu szybko ustępuje miejsca irracjonalizmowi. Przekaz opowiada o grze, jaką podejmuje bohater z lękiem, tym samym oswajając obcość:
W innej wersji opowieści ukazane są przygody wyprawionego przez rodziców w świat młodzieńca, który irytował wszystkich odmiennością swej mowy i zachowania, co ukazuje choćby opis jego spotkania z wisielcami:
Interpretacje wiążące bajkę ze scenariuszami → inicjacji sugerują postrzeganie epizodów, w tym sceny konfrontacji z obcymi, jak gdyby były one sfabularyzowanym opisem rytów przejścia (Propp 2003). Bohater bajki wyrusza w świat, doświadcza niezwykłych przygód, styka się z różnymi przejawami obcości i powraca jako zwycięzca. Nie wszystkie utwory realizują ten schemat, a pośród tych, które to robią, trudno dowieść bezpośredniego związku z rzeczywistością kulturową. Klasyczną realizacją bajki w takiej konwencji są utwory T 307, opowiadające o uratowaniu zamienionej w demona królewny przez odważnego młodzieńca (podróżnego, → żołnierza, np. Kolberg 1962 (1875), s. 138-142). Ofiara, w różnych odmianach zwana tanecznicą, strachem czy wprost strzygą, w konsekwencji swego bądź rodziców złego postępowania (rozwiązłości, → kazirodztwa, → klątwy) godzącego w system etyczny grupy, zostaje wyobcowana ze świata ludzi i staje się przedstawicielką zaświatów. Bohaterstwo głównej postaci wspomaganej przez magicznych pomocników i cudowne → przedmioty skutkuje wielopoziomowo: królewna z dotychczasowej pozycji obcego (cechowało ją ludożerstwo) staje się swoim, zawiera związek małżeński, zaś młodzieniec, konfrontując się z obcym, awansuje społecznie, dzięki czemu system grupy, jej swojskość, zostają odnowione i potwierdzone. Proces inicjacyjny jednostki prowadzący do jej dojrzałości przez przejście cyklu prób potwierdza reguły życia zbiorowego. Rzeczywistość zostaje uporządkowana, a w procesie tym istotną rolę odegrała modalność opozycji swojskości i obcości. Obcy, który naruszał społeczno-kulturowe normy zapewniające grupie dalsze istnienie, znajdował się w polu jej szczególnego zainteresowania. Obraz własny chłopskiej społeczności miał stanowić przykład negatywnego odwzorowania cech przypisywanych ludziom spoza wspólnoty. W konfrontacji z nimi wzmacniało się poczucie zbiorowej solidarności oraz przywiązanie do wyznawanych przez siebie wartości. Odmieniec, o którym się mówiło, stanowił w kulturze tradycyjnej naturalny niejako temat dla folkloru. Obcy występowali w bajkach magicznych, komicznych, podaniach, → pieśniach czy przysłowiach. Obok obcych egzogennych (zewnętrznych) mowa w nich także o endogennych (wewnętrznych). Przedstawiciele innych narodowości czy grup (Niemcy, Żydzi) dzielili obcość z wykonującymi nietypowe lub cenione (z punku widzenia agrocentryzmu wsi) zajęcia, a więc z bartnikami, garncarzami, → kowalami, → młynarzami, jak również z niepełnosprawnymi (kulawymi, wioskowymi głupcami), albo z takimi, których stan biologiczny i/lub pozycja społeczna były wyjątkowe (dziećmi, kobietami, zwłaszcza ciężarnymi i położnicami, dziadami, starcami). Niekiedy zachodziła paralela pomiędzy nieprzystosowaniem do określonych wymogów życia społeczno-gospodarczego, czyli odbieganiem od przyjętej w grupie normy, a uczestniczeniem czy też pośredniczeniem w kontaktach z zaświatami. Rodziło to ambiwalentne traktowanie tych osób i miejsc, które zostały opatrzone znamieniem obcości i w konsekwencji umiejscowione na obrzeżach głównego nurtu życia (Kalniuk 2014, s. 51).
Współcześnie postać obcego w analogicznej roli jak w przekazach tradycyjnych występuje w kawałach i memach internetowych (→ Bajka ludowa a internet i technologie cyfrowe), w których do rangi odmieńców urastają przedstawiciele innych, zwłaszcza pozaeuropejskich kręgów kulturowych (zob. Netografia).
Źródła: Karpińska-Jóźwiak K., Bajki ludowe Feliksa Paczkowskiego z Włocławka, „Materiały Muzeum Etnograficznego w Toruniu” 2011, nr 2; Ciszewski S., Krakowiacy, 1894;Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, ZWAK 1887, t. 11;Federowski M., Lud białoruski na Rusi litewskiej. Materiały do etnografii słowiańskiej, t. 1, 1987; Józef znad Wiszenki, Niektóre wierzenia ludowe w Rudkach, „Lud” 1899, t. 5; Kosiński W, Parodye i żarty w rzeczach religijnych, MAAE 1910, t. 9; Kolberg O., DW, t. 8, cz. 4, 1962 (1875); DW, t. 60, 1967; Młynek L., O Lachu, Miemcu i Mazurze „Lud” 1903, t. 9; Łopatyńska H, Kostrzewa A., Bajki dla odważnych, 2013; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6;Saloni A., Zaściankowa szlachta polska w Delejowie,MAAE 1914, t. 13; Świątek J., Nieufność względem obcych i Pojęcia o narodach z ustaleń, MAAE 1904, t. 7; Wereńko F., Przyczynek do lecznictwa ludowego, MAAE 1896, t. 1.
Opracowania: Bartmiński J., Świat, [w:] SSiSL, t. 1, Kosmos, 2012; Bartmiński J., Formy obecności sacrum w folklorze, [w:] Folklor – sacrum – religia, red. Bartmiński J., Wojtkowska M. J., 1995; Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, przeł. Danek D., 2010; Bystroń J. S., Megalomania narodowa, 1995; Kalnik T., Mityczni obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku, 2014; Propp V., Historyczne korzenie bajki magicznej, przeł. Chmielewski J., 2003; Mróz L., Świadomościowe wyznaczniki dystansu etnicznego, „Etnografia Polska” 1979, t. 23; Obrębski J., Problem grup etnicznych w etnologii i jego socjologiczne ujęcie, „Przegląd Socjologiczny” 1936, t. 4, z. 1-2; Pawluczuk W., Folklor a świadomość formy,[w:] Literatura popularna – folklor – język, t. 2, red. Nawrocki W., Waliński M., 1981; Petrow A., Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki, cz. III, ZWAK 1878, t. 2; Wasilewski J. S., Tabu, 2010; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Wróblewska V., O inności w ludowej bajce magicznej i w baśni literackiej, „Polonistyka” 2010, nr 4; Wróblewska V., Starzec i anioł – o donatorach w bajkach, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, t. 2, red. Ługowska J., 2005; Wróblewska, „Od potworów do znaków pustych”. Ludowe demony w polskiej literaturze dla dzieci, 2014; Znaniecki F., Studia nad antagonizmem do obcych, „Przegląd Socjologiczny” 1930-1931, t. 1.
http://kawaly.ninja/uchodzca-w-niemczech/ [dostęp: 21.10.2016].
