Czarnowski Stefan (1879 – 1937) – polski socjolog, historyk kultury i folklorysta. Urodził się w Kroczewie. Skończył studia ekonomiczne w Wyższej Szkole Handlowej w Lipsku, filozoficzne i psychologiczne na uniwersytecie w Lipsku, studia w zakresie socjologii i historii sztuki na uniwersytecie berlińskim oraz malarskie w Conservatoire National des Arts et Métiers w Paryżu. Doktoryzował się w École Pratique des Hautes Études w Paryżu. Był długoletnim wykładowcą Wolnej Wszechnicy Polskiej i docentem historii kultury na Uniwersytecie Warszawskim. Należał do grona członków Polskiej Akademii Umiejętności, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz Institut Français de Sociologie. W roku 1936 uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. Zmarł w Warszawie (Ossowski, Nałęcz 2016, s. 172).
Studia paryskie wpłynęły na późniejszą działalność naukową Czarnowskiego, w której uwidoczniały się wpływy francuskiej szkoły socjologicznej Émila Durkheima, wyrażające się w jego koncepcji związków kultury z życiem społecznym. Czarnowski był przede wszystkim socjologiem i historykiem kultury, zajmował się metodologią badań socjologicznych, historią Galii przedrzymskiej oraz kulturą Irlandii, a także religioznawstwem i socjologią religii. Należał do badaczy propagujących nowy styl badań interpretacyjnych w zakresie kultury ludowej (m.in. Aleksander Brückner, Jan Bystroń, Adam Fischer), oparty na podejściu interdyscyplinarnym – połączeniu ludoznawstwa z historią, socjologią, krytyką i historią literatury, językoznawstwem, antropologią, religioznawstwem. Wielką wagę przywiązywał do zagadnienia roli i miejsca elementów przeszłości w nieustannie przekształcającej się kulturze, w tym także w ustnej twórczości ludowej.
Postępowanie badawcze Czarnowskiego inicjował zazwyczaj wybór problemu teoretycznego. Kolejnym etapem było poszukiwanie konkretnego przykładu umożliwiającego wszechstronne jego omówienie i wyjaśnienie. Wyniki analizy konkretnego materiału Czarnowski sprawdzał w badaniu porównawczym, pozwalającym sformułować ostateczne wnioski typologiczne (Assorodobraj 1956, s. 142, 150). Na przykład w celu omówienia zagadnienia trwałości niektórych elementów kulturowych i zachodzących w nich zmian wybrał mityczny wątek → Heraklesa-siłacza. Analizie porównawczej poddał analogiczne postacie z różnych kultur: Gilgamesza – króla-herosa, półboga obdarzonego nadludzką siłą z sumeryjskiej wersji → wątku, starotestamentowego Samsona – bohatera walki Izraela z Filistynami, rzymskiego Herkulesa – zabójcę → olbrzyma Kakusa i obrońcę kupców przewożących towary. Badacz wskazał także typologiczne odpowiedniki mitycznych siłaczy w polskiej → bajce ludowej, do których należą m.in. Toczygroszek (T 301 „Zdradzieccy bracia”) – młodzieniec niezwykłego pochodzenia i o nadludzkiej sile, pokonujący → smoka i uwalniający → królewnę, a także Silny Jasiek, Mocny Bartek (T 650 „Herakles (Młody siłacz)”) – dobrzy siłacze, poniewierani przez → pana, którzy karzą swego ciemięzcę. Analiza → wariantów postaci mocarza pojawiających się w różnych kulturach i okresach historycznych doprowadziła Czarnowskiego do wniosku, że na przestrzeni wieków w wątku o Herkulesie-siłaczu zaszły zmiany ilościowe i jakościowe, głównie w zakresie funkcji opowieści w danej grupie – od religijnych, przez moralne, rozrywkowe, aż do psychologicznych (Czarnowski 1956a, s. 114). Zależnie od środowiska, które korzystało z opowieści o mocarzu, zmieniały się postawy, problemy, wyobrażenia, znajdujące w nich wyraz, → bohater stawał się uosobieniem i bojownikiem zupełnie różnych wartości. Jednak zasadniczym tematem pozostawały „[…] wysiłki, cierpienia i zwycięstwa człowieka, walczącego z zewnętrznymi mocami o wyzwolenie i o wolności materialne i moralne” (Czarnowski 1956a, s. 114).
Typologiczne podobieństwo wątków dostrzegał Czarnowski także np. w polskich → legendach o tym, jak Pan → Jezus chodził po ziemi, i orientalnych baśniach o kalifie Harunie al Raszydzie, bohaterze Księgi tysiąca i jednej nocy (→ Bajka ludowa a Księga tysiąca i jednej nocy), który objeżdżał swoje włości i bratał się z ludem (np. T 1736A „Drewniana szabla”). W obu przypadkach zasadniczym tematem opowieści jest kontakt istot wyższego rzędu z gminem: kalif odwiedza miejsca zebrań i zabaw pospólstwa w towarzystwie wezyra Dżafara Ibn Jahja, a Jezusowi w wędrówkach wśród śmiertelników towarzyszy „święty Pieterpaweł” (np. T 2613 „Flądra”, T 2636 „Grzyby”, T 5085 → „Dziwożona (Kraśnię)”). W obu wariantach kulturowych są to więc wyobrażenia dobrego pana prostującego krzywdy, a różnica w realizacjach polskich i muzułmańskich polega, według Czarnowskiego, na tym, że boskie interwencje Jezusa lub → Matki Boskiej prezentowane są jako cud religijny, chociaż dotyczą tej samej dziedziny materialnej, co interwencje arabskiego kalifa (Czarnowski 1956a, s. 97).
Typowe dla Czarnowskiego łączenie precyzyjnej analizy z szerokimi perspektywami kulturologicznymi (Assorodobraj 1956, s. 145) szczególnie wyraźnie odzwierciedla jego analiza mitycznych związków bajki Adama Mickiewicza Koza, kózka i wilk inspirowanej tekstem Jeana de La Fontaine (Konrad 1950). Badacz rozpatrzył tekst literacki Mickiewicza w kontekście obrzędowych oraz mitycznych znaczeń kozy i → wilka zaczerpniętych z kultury helleńskiej, rzymskiej, germańskiej, a także słowiańskiej (polski pierwszy kośnik zwany „wilkiem”, koza w białoruskich obrzędach noworocznych) i opowieści ludowych z Temesy o → upiorze, który w postaci wilka nękał mieszkańców. Czarnowski udowadniał, że tradycje mityczno-obrzędowe łączą kozy i wilki ze światem → zmarłych, z płodnością, zmianą pór roku, → demonami, porywającymi → dzieci, przy czym postacie te niekiedy wymieniają się funkcjami. Materiał porównawczy posłużył Czarnowskiemu do wzmocnienia wniosku, który badacz opierał przede wszystkim na interpretacji badanego tekstu literackiej bajki. Stwierdził on, że utwór Mickiewicza nie jest mitem, nie wykazuje także związków z obrzędowością, powstał bowiem z założenia jako tekst dla najmłodszych, jednak w micie znalazł gotowe wzorce bohaterów (Czarnowski 1956a, s. 194). Postacie kozy i wilka w bajce literackiej nie są bowiem efektem indywidualnych wyobrażeń Mickiewicza, ale dziedzictwem wyobrażeń zbiorowych. Wniosek ten potwierdzał teorię Czarnowskiego, że kultura jest dorobkiem wspólnotowym, obejmuje wytwory wielu kolejnych pokoleń twórczo przez nie przetwarzane.
W pracy Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Święty Patryk, bohater narodowy Irlandii (Czarnowski 1956c) – monografii bohaterstwa → świętego Patryka, Czarnowski przedstawił teorię heroizacji jako procesu społecznego i historycznego oraz wskazał cechy bohatera kulturowego, do dziś przywoływane także w badaniach folklorystycznych (np. Zowczak 1987; Hajduk-Nijakowska 2011). Fundamentalne znaczenie dla badań kulturowych ma również dokonana przez Czarnowskiego interpretacja religijnego znaczenia kierunku pionowego w → przestrzeni (Czarnowski 1956b, s. 237-241) oraz spostrzeżenia dotyczące podstaw kultury religijnej wiejskiego ludu polskiego (Czarnowski 1956a, s. 88-107).
W swej działalności naukowej Czarnowski najczęściej wypowiadał się jako historyk i socjolog, stąd do dziś, mimo jego wkładu w badania nad folklorem (Niczyporuk 1990), dorobek badacza rozpatrywany jest głównie w dziedzinie socjologii (Legiędź-Gałuszka 1989; Tarkowska 2006; Stefan Czarnowski z perspektywy siedemdziesięciolecia, 2008).
Źródła: Czarnowski S., Dawność i teraźniejszość w kulturze, [w:] tenże, Dzieła, t. I, oprac. Assorodobraj N., Ossowski S., 1956a; Czarnowski S., "Góra" i "dół" w systemie kierunków sakralnych, [w:] tenże, Dzieła, t. III, oprac. Assorodobraj N., Ossowski S., 1956b; Czarnowski S., Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Święty Patryk, bohater narodowy Irlandii, [w:] tenże, Dzieła, t. IV, oprac. Assorodobraj N., Ossowski S., 1956c; Czarnowski S., Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, [w:] tenże, Dzieła, t. I, oprac. Assorodobraj N., Ossowski S., 1956a; Czarnowski S., Związki mityczne bajki o „Kozie, Kózce i Wilku”, [w:] tenże, Dzieła, t. I, oprac. Assorodobraj N., Ossowski S., 1956a.
Opracowania: Assorodobraj N., Posłowie: Życie i dzieło Stefana Czarnowskiego, [w:] Czarnowski S., Dzieła, t. V, oprac. Assorodobraj N., Ossowski S., 1956; Hajduk-Nijakowska J., Proces mityzacji współczesnych bohaterów, [w:] Mit, prawda, imaginacja, red. Kowalski P., Konarska K., „Colloquia Anthropologica et Communicativa”, t. 3, 2011; Konrad G., Mickiewicz jako bajkopisarz, PL 1950, r. 39; Legiędź-Gałuszka M., Czarnowski, 1989; Niczyporuk D., Dlaczego kultura ludowa jest tradycyjna, czyli Stefan Czarnowski o czasie i przestrzeni społecznej, „Twórczość Ludowa” 1990, nr 2; Ossowski S., Nałęcz T., Stefan Zygmunt Czarnowski 1879–1937, [w:] Portrety uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego. 1915–1945, red. Salwa P., Wróblewski A.K., 2016; Stefan Czarnowski z perspektywy siedemdziesięciolecia, red. Jabłonowski M., 2008; Tarkowska E., Niedocenione dzieło Stefana Czarnowskiego, [w:] Klasyczna socjologia polska i jej współczesna recepcja, red. Mucha J., Wincławski W., 2006; Zowczak M., Bohater jako święty, EP 1987, t. 31, z. 2.
