Piast

Bajeczny protoplasta dynastii Piastów, przez niektórych średniowiecznych kronikarzy przedstawiany jako władca Polan. W powszechnej wyobraźni funkcjonuje przede wszystkim jako Piast Kołodziej, człowiek z ludu, mąż Rzepichy (Rzepki; Gieysztor 1970, s. 70) i ojciec Siemowita (Ziemowita), na którego postrzyżynach mieli pojawić się boscy posłańcy, a w podzięce za → gościnę dokonać cudu rozmnożenia → pożywienia. Postać Piasta bardzo rzadko występuje w folklorze polskim, głównie w tekstach zapożyczonych z przekazów kronikarskich, co sugeruje pozaludową genezę → motywu.

W przeszłości zajmowano się badaniem rodowodu Piasta (Biernacki 1965a, s. 298-300; 1965b, s. 35-46), a także pochodzeniem jego imienia, które wywodzono m.in. od nazwy tłuczka, piasty u koła, od słowa pieścić – piastować, czyli dzierżyć, trzymać władzę, jak też od zdrobnienia miana Pieścisław (Matusiak 1902, s. 401; Banaszkiewcz 1986, s. 7-9). Po raz pierwszy mowa o Piaście w Kronice Galla Anonima (XII w.), w której przedstawiono go jako człowieka prawego, skromnego i skorego do pomocy. W trakcie postrzyżyn swego jedynego syna miał ugościć ubogich wędrowców wypędzonych przez księcia → Popiela, za co przybysze odwdzięczyli się rozmnożeniem jadła i napoju (Gieysztor 1970, s. 70-71). Tajemniczy przybysze dokonali również postrzyżyn Siemowita – późniejszego władcy Polan, następcy Popiela, w czym dopatrywano się Boskiej ingerencji. Według autora Kroniki Dzierzwy (pocz. XIV w.) podróżnymi byli → aniołowie w ludzkiej postaci. Średniowieczni kronikarze, m.in. Wincenty Kadłubek, chętnie powtarzali wersję Galla Anonima, a niekiedy wzbogacali ją o nowe elementy. W Kronice wielkopolskiej (XIIIw.) wydarzenia przeniesiono z Gniezna do Kruszwicy, Popielowi przypisano przydomek Chościszko (Gieysztor 1970, s. 70-7; Labuda 1988, s. 7), a Siemowit objął tron dopiero po śmierci Piasta, który miał być pierwszym księciem Polan. Z kolei Jan Długosz (XVw.) podkreślił chłopskie pochodzenie władcy wybranego przez możnych i osadził wydarzenia w połowie X w. (954 lub 964 r.). Marcin Bielski w swej kronice (XVIw.) przekształcił Piasta oracza w Piasta kołodzieja (wariantywnie bartnika), a akcję usytuował w 842 r. Kolejne pokolenia kronikarzy i pisarzy rozwijały bajeczne dzieje władcy i nadawały mu symboliczne znaczenia, zwłaszcza związane z dobrostanem, jaki miał zapewniać swym poddanym (Gieysztor 1970, s. 71; Banaszkiewcz 1986; 1998). Historycy rozpatrują opowieść o Piaście jako formę mitu o zmianie rodu panującego, wpisującego się w znany schemat mityzacji historii (Banaszkiewcz 1986, s. 12-15). Opowieść o dobrym władcy – Siemowicie, synu Piasta, miała równoważyć narrację o złym księciu – Popielu, a tym samym sankcjonować przejęcie władzy przez nową dynastię – Piastów (Banaszkiewcz 1986, s. 192).

W polskich → bajkach ludowych w XIX w. dzieje Piasta nie zostały odnotowane, nie licząc jednostkowych przeróbek ze średniowiecznych kronik, pochodzących prawdopodobnie od samych etnografów. Występuje jedynie popularny dla tradycji ustnej motyw wędrówki i odwiedzin boskich wysłanników w wiejskiej chacie dla wypróbowania wiary gospodarzy (Moszyński 1934, s. 714; Banaszkiewicz 1986, s. 135-140). Pozytywne przejście testu gościnności skutkuje zazwyczaj rozmnożeniem pożywienia, a niekiedy innych dóbr, m.in. → pieniędzy, jak w → legendach realizujących wątek T 750D „Pan Bóg gościem” (np. Saloni 1908, s. 244).

Historia Piasta w XIX-wiecznych antologiach bajek ludowych, jeśli w ogóle się pojawia, zostaje przywołana w wersjach znanych z kronik średniowiecznych, najczęściej z dzieła Marcina Bielskiego, jak np. w zbiorze Podań i legend polskich, ruskich i litewskich Lucjana Siemieńskiego (1845, s. 150; w spisie treści autor wskazuje źródło przekazu):

Był w Kruszwicy obywatel, syn Koszyków, imieniem Piast, wzrostu siadłego, szerokich i długich pleców, wiek średni już pomijając, a z niewielkiego grunciku roli i z barci żywot swój utrzymując. Człowiek prosty, sprawiedliwy, ludzki, jałmużnik, i podług mienia swego uczciciel wielki. Temu, gdy żona imieniem Rzepicha, od obyczajów jego nieróżna, jedynego syna powiła, a za żywota jeszcze Popiela, pierwszy włos obrzędem pogańskim synowi podstrzygać i nazwisko nadawać miał: na on bankiet wieprza zabiwszy i kadź miodu rozsyciwszy, przyjaciół wezwał był. Pierwéj niż dzień uczty naznaczonéj przyszedł, z trafunku nagodzili się mu dwaj nieznajomi w pielgrzymskiém odzieniu młodzieńcy, których on widząc, że od dworu książęcego odepchnieni byli, łaskawie wezwał, w dom swój chętnie wprowadził, stół przygotował, i dostatek z onych potraw, na przyszłe postrzyżyny przygotowanych, przed nich postawił. Tam rzecz wielka i dziwna przypadła: przyrosło nad zamiar mięsa; lunął się miód wierzchem naczynia swego. […] Ciż to tedy goście, gdy wtóry raz, a prawie czasu zjazdu onego, do niego przyszli; Piast za rozkazaniem ich, z ubożuchnéj spiżarni swéj, wszystek on zjazd, od głodu prawie zdychający, dostatkiem hojnéj żywności karmił; gdyż każda rzecz ujęta, na to miejsce okwicie przybywała. Co gdy się rozsławiło, jednostajnym wszyscy głosem Piasta, nie zdaniem, abo pomocą ludzką obranego, ale przejrzeniem Boskiém za Pana sobie być podanego, krzyknęli (Siemieński 1845, s. 3-4).

Dzieje bajecznego władcy sporadycznie pojawiają się w pracach etnograficznych, jedynie przy okazji charakterystyki regionu, z którym Piast mógł mieć związek. W większości wypadków są to informacje pochodzące z pozaludowych źródeł. Literackie w formie podanie historyczne o pięciu → królach z Kruszwicy, zamieszczone w tomie Poznańskie Oskara → Kolberga, zostało np. zapożyczone ze zbioru Józefa Chociszewskiego Powieści i podania ludowe (1869), ale nie znajduje potwierdzenia w innych materiałach etnograficznych:

Zaś po śmierci niegodziwego Popiela znowu króla nie było w Kruświcy. A mieszkał téż tam wtenczas jeden kołodziej, człowiek pracowity, co się to Piazdą (?) czyli Piastem nazywał i ten się dostał na króla, choć to był jeno Kołodziej prosty, i choć tam wiela różnego narodu i szlachty i panów o królestwo się dobijało, to jednak ów kołodziej poczciwy królem był obrany. Tak to wtenczas było, że się i prosty człowiek, byle poczciwy, na króla mógł dostać, a nie tak jak teraz, eo prosty człowiek za nic (!) Lepsze to były czasy. I ten Piast rządził dobrze, to się też dobrze pod nim w kraju działo. A zaś kiedy i on umarł, znowu króla nie było (Kolberg 1962c (1881), s. 374; Nie wszystko bajka 1983, s. 40-43).

Kolberg wspomina także postać Piasta w jednym z tomów poświęconych Kujawom (Kolberg 1962a (1867), s. 33-35), tyle że źródłem wiedzy okazuje się popularna w tym czasie encyklopedia historyczna – Starożytności polskie ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane Jędrzeja Moraczewskiego (Moraczewski 1842, t. 1, s. 256-257; t. 2, s. 268-269). W drugim tomie Kujaw przywołane informacje o upadku Kruszwicy w związku z wyprowadzką Piasta i jego zwolenników do Gniezna (Kolberg 1962b (1867), s. 299) pochodzą z kroniki Długosza. Trudno w pracach etnografów z XIX w. znaleźć przykłady wskazujące na znajomość postaci Piasta wśród ludu. Pośrednio potwierdzają ten fakt także wypowiedzi zbieraczy, m.in. Jerzego Wojciecha Szulczewskiego z 1898 r. (Szulczewski 1996, s. 412), próbujących bezskutecznie pozyskać tego typu materiał. Postać bajecznego władcy pojawia się sporadycznie w oralnych przekazach w XX wieku, co można tłumaczyć wpływem edukacji szkolnej i budzeniem się tożsamości narodowej, której integralnym składnikiem była znajomość dziejów ojczystych (Maślanka 1984; Skotnicka 2008, s. 175). W 1902 r. odnotowano np. jednostkowe przykłady pieśni (Szulczewski 1996, s. 351) i podań historycznych o Piaście, ale pozostających pod wyraźnym wpływem średniowiecznych kronik:

Na dworze Popiela pracował kołodziej Piast. Gdy się dowiedział, co się z Popielem stało, zwołał wszystkich mężczyzn Kruszwicy i tak rzekł: „Nad krajem czuwać musi władza, której u nas brak. I może przyjść do tego, że jeden z szczepów zamieszkujący drugą stronę jeziora, a któremu nasz dobrobyt jest solą w oczach, może na nas napaść i złupić”. Wtedy wszyscy okrzyknęli Piasta księciem (Szulczewski 1996 (1902), s. 413).

Dzieje Piasta, podobnie jak innych dawnych władców Polski, choć nieznane wśród ludu, inspirowały wielu artystów, zwłaszcza w XIX w. Tworzono utwory literackie na ich temat, np. Juliusz Ursyn Niemcewicz w Śpiewach historycznych (1816) zamieścił tekst pt. Śpiew I. Piast, Mieczysław Romanowski napisał dramat Popiel i Piast. Tragedia w pięciu aktach (1862), Józef Ignacy Kraszewski przywołał postać władcy w powieści Stara baśń (1876), a Franciszek Wężyk stworzył poemat Piast (1878). Nie brak również dzieł malarskich z XIX i początku XX w. przedstawiających czyny bajecznego księcia, jak obraz Kornelego Szlegla Pielgrzymi u Piasta, Wojciecha Gersona Piast i Rzepicha, Witolda Pruszkowskiego Piast i Włodzimierza Tetmajera Piast (Maślanka 1984, s. 21). Współcześnie postać Piasta został utrwalona w formie pomnika w Złotowie (Polska północno-zachodnia), a sama nazwa własna funkcjonuje na określenie klubów sportowych, restauracji i kopalni.

Bibliografia

Źródła: Chociszewski J., Powieści i podań ludowych, 1869; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962a (1867); DW, t. 4, cz. 2, 1962b (1871); DW, t. 14, cz. 6, 1962c (1881); Moraczewski J., Starożytności polskie,t. 1-2, 1842; Nie wszystko bajka. Polskie ludowe podania historyczne, wyb., wstęp, oprac. Hajduk-Nijakowska J., 1983; Saloni A., Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Siemieński L., Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, 1845; Szulczewski J.W., „Pieśń bez końca”. Zbiór tekstów folklorystyczno-etnograficznych, red. Łysiak W., 1996.

Opracowania: Banaszkiewicz J., Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, 1986; Banaszkiewicz J.,Polskie dzieje bajeczne Mistrza Wincentego Kadłubka, 1998; Biernacki A., Piast, [hasło w:] SFP, 1965a; Biernacki A., Z dziejów podania o Piaście, LL 1965b, nr 9; Gieysztor A., Piast, [hasło w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 4, red. Labuda G., Stieber Z., 1970; Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, t. 2, 1988; Maślanka J., Literatura a dzieje bajeczne, 1984; Matusiak Sz., O Piaście, „Lud” 1908, t. 2, z. 1; Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, t. 2, cz. 2, 1934; Skotnicka G., Barwy przeszłości. O powieściach historycznych dla dzieci i młodzieży 1939-1989, 2008.

Violetta Wróblewska