Bardzo rzadko występujący w folklorze polskim bajeczny władca, od którego imienia (Krakus, Gracchus) ma pochodzić nazwa grodu – Kraków, założonego przez niego samego bądź na jego cześć. Zasłynął jako waleczny wódz, toczący zwycięskie walki z Gallami, co w efekcie przyczyniło się do wyniesienia go na tron książęcy (Samsonowicz 1964, s. 506). Według kronikarskich przekazów był → ojcem dwóch synów – Kraka II i Lecha II oraz córki → Wandy. Stała się ona bohaterką → podania, znanego co najmniej w trzech wersjach (Römer 1872, s. 13), z których najpopularniejsza zakłada, że odrzuciła zaloty niemieckiego księcia i rzuciła się w odmęty Wandali (Wisły).
Krak w powszechnej wyobraźni został utrwalony jako pogromca → Smoka Wawelskiego (tzw. całożercy, wszystkożercy), chociaż nie brak przekazów wskazujących na to, że zabójcami potwora byli jego synowie. Mieli podrzucić oni bestii owczą skórę wypełnioną siarką, co doprowadziło do śmierci potwora (Biernacki 1965, s. 185). Wedle innych relacji zabójcą smoka miał być młodszy syn – Krak II, który z zawiści o władzę zabił starszego brata, za co został skazany na banicję (Kadłubek 1996 (XII w.), s. 14-15). W innych wersjach pogromcę bestii zamordował jego sługa, roszczący sobie pretensje do → nagrody (Biernacki 1965, s. 185). W polskiej tradycji utrwalił się również wątek zabicia smoka nie przez Kraka czy jego synów, lecz przez poddanego władcy → szewca Skubę (np. [b.a.] 1849), który z czasem w tradycji literackiej zyskał miano → Szewca Dratewki.
Pierwsze wzmianki na temat Kraka pochodzą ze średniowiecznej kroniki Wincentego Kadłubka (XII/XIII w.) i to one ukształtowały przez wieki obraz bajecznego władcy Krakowa i jego rodziny, podobnie jak sposób pokonania Smoka Wawelskiego, powielany przez kolejnych dziejopisów, m.in. w Kronice wielkopolskiej (XIII/XIVw.), Kronice Książąt polskich (XIV w.), w rocznikach Jana Długosza (XV w.) i Kronice polskiej (1579) Marcina Bielskiego (Firlet 1996; Strzelczyk, s. 190-191; Plezia 1971, s. 21-32). Niektórzy z kronikarzy dopowiadali nowe elementy, np. wywodzili imię Kraka od krakania wron lub od nazwy „kruk” (Urbańczyk 1964, s. 506) i łagodzili → motyw → kary dla zabójcy brata (bezdzietnie umiera jako władca; Biernacki 1965, s. 185).
Przez wieki postać Kraka inspirowała historyków i etnografów do rozważań nad jej genezą oraz znaczeniem. Niektórzy z badaczy sugerują obce pochodzenie bohatera i jego dziejów, o których opowieści miały przywędrować do Polski m.in. z Czech (Biernacki 1965, s. 185), z krajów Północy (Maślanka 1990, s. 13), a w nowszej propozycji – z tradycji irańskiej (Makuch 2008, s. 134-138; 2007, s. 201–220). W przeszłości doszukiwano się również analogii między popularnymi w średniowieczu opowieściami o Aleksandrze Wielkim jako zabójcy smoka a historią Kraka przedstawianą w kronice Kadłubka, sugerując zapożyczenie → wątku z romansów lub żywotów greckich (Fischer 1910, s. 281-285). Wskazywano konkretne przykłady tekstów mających być źródłem fabuły, m.in. poemat epiczny Firduziego Księga królów (Ciszewski 1910, s. 257-259). Niektórzy badacze przeciwstawiali podania małopolskie o Kraku i jego synach oraz o Wandzie podaniom wielkopolskim o → Popielu i → Piaście, dostrzegając w nich odbicie dualizmu terytorialnego i politycznego (Römer 1872, s. 1-2), ale współcześnie odrzuca się ten podział jako bezzasadny (Labuda 1988, s. 13-14). Jeszcze inni wpisywali opowieść o Kraku i smoku w cykl mitycznych opowieści o walce świata nadziemnego z podziemnym, światła z ciemnością, → Słońca z → Księżycem (Trojanowski 1917, s. 5-25).
Postać Kraka nie należy do zbyt często występujących w folklorze polskim. Bardziej popularny jest powiązany z nim motyw pokonania smoka przez → bohatera, zwykle → królewicza, oraz przypisanie sobie tego czynu przez zdradzieckiego sługę (Biernacki 1965, s. 185). Nierzadko wiąże się to również z → morderstwem i przejęciem przez służącego tożsamości swego → pana, co typowe dla bohaterów-uzurpatorów, np. w niektórych realizacjach wątków T 300 „Królewna i smok” (Zawiliński 1887, s. 304-309; Magierowski 1899, s. 170-171).
Mało znany w → bajkach ludowych jest również powiązany z Krakiem smok wawelski. W nielicznych wersjach opowieści o podwawelskim potworze jego zabójcą jest sam władca. Dotyczy to zapisanych przez etnografów opowieści, które w rzeczywistości wywodzą się ze średniowiecznych kronik:
Do nielicznych zachowanych przekazów oralnych nawiązujących do historii o Kraku pokonującym Smoka Wawelskiego należy realizacja wątku podaniowego T 6510 → „Bazyliszek”, jednak i w tym przypadku forma zapisu imienia bohatera sugeruje, że całość prawdopodobnie pochodzi od etnografa, a nie od → gawędziarza:
Opowiadają, też o smoku o kilku łbach w smoczej jamie, że mu sąsiednich okolic mieszkańcy ciągle jadła w daninie składać musieli, z obawy, aby ich nie pozjadał. Aż znalazł się człek jeden (Krakus?) co sobie postanowił poświęcić siebie dla bliźnich swoich i z narażeniem własnego życia zabić smoka. Zrobił więc zwierciadło ogromne, opasał na siebie miecz olbrzymi, wziął ze sobą pochodnię i inne światło i poszedł do smoka. A gdy smok wychodził z jamy, postawił przed niego źwierciadło, oświetlił je pochodniami i podczas gdy smok zagapił się w odbicie samego siebie, mieczem mu łby pościnał – i tym sposobem wyswobodził lud od napastnika.
Inni znów utrzymują, iż razu jednego dali ludzie smokowi do zjedzenia wołu, któremu za skórą ogromne żarzące się włożyli próchno. Próchno to zajęło się w smoku, spaliło mu kiszki i potwór ten zdechł (T 6510; Kolberg, Udziela 1910, s. 262-263).
W innych wersjach opowieści o zabójcy smoka w ogóle nie pada imię Krak (np. Gustawicz 1902, s. 268; brak w PBL), co sugeruje nikłą wśród ludu znajomość bajecznych dziejów Polski. O tym, że etnografowie pragnęli znaleźć tego typu opowieści oralne, a nie osiągnęli zamierzonego efektu, świadczą wzmianki o bezskutecznych próbach do ich dotarcia (Eljasz-Radzikowski 1899, s. 89). Współczesne badania terenowe wykazują, że nieznacznie zwiększyła się liczba podań o smoku wawelskim w obiegu ustnym (Przybyła-Dumin 2013, s. 31-33), ale w roli głównej występuje bohater z ludu – szewc Dratewka, a nie bajeczny władca Krakowa, w czym widać wpływ edukacji szkolnej.
Dzieje Kraka przez wieki inspirowały licznych artystów. Stał się on m.in. bohaterem dramatów Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, misteriów Cypriana Norwida, powieści Stara baśń (1876) Józefa Ignacego Kraszewskiego (Maślanka 1990, s. 251-263), także utworów dla młodzieży, m.in. Stanisława Pagaczewskiego Porwanie Baltazara Gąbki (1965) i jego kolejnych części (Ługowska 2009, s. 139-149), oraz Walerego Przyborowskiego Król Krak i królewna Wanda (1887). Nie brakuje również literackich opracowań dziejów Kraka w dawnych i nowych antologiach → baśni oraz podań polskich (Bąkowski 1899, s. 8; Orłoń 1986; Porazińska 1962; Chotomska 2006, s. 259-264). Już od XIX w. jego historia, podobnie jak Popiela, Piasta i Wandy, wpisywała się w dzieje bajeczne kraju, służąc budowaniu tożsamości narodowej młodego pokolenia Polaków (Skotnicka 2008, s. 174-190). Obecnie pamięć o Kraku podtrzymuje również jego pomnik stojący w Krakowie oraz znajdujący się tam kopiec jego imienia.
Źródła: [b.a.] Skub, mądry szewczyna czyli smok krakowski. Powieść zabawna przez Sjerp-Polaczka, nakładem Prejsa Juliana, 1849; Bąkowski K., Podania i legendy krakowskie, 1899; Kadłubek W., Kronika polska, przeł. Kürbis B., 1996; Chotomska W., Legenda o smoku ze smoczej jamy, [w:] Polskie baśnie i legendy, wyb. Leszczyński G., 2006; Gustawicz B., Kilka szczegółów ludoznawczych z powiatu bobreckiego, „Lud” 1902, t. 8, z. 1; Kolberg O. DW, t. 5, cz. 1, 1962 (1871); Kolberg O., Udziela S., Tarnów – Rzeszów. Materyały etnograficzne, uporządkował i wydał… MAAE 1910, t. 11; Kraszewski J.I., O Kraku, Smoku Wawelskim i o królewnie Wandzie, [w:] Wybór podań i legend polskich, wyb. i oprac. Rodziewicz J., 1997 (1876); Magierowski L., Bajki, „Lud” 1899, t. 5, z. 1; Orłoń M., O wawelskim smoku, królu Kraku i szewcu Skubie, [w:] Orłoń M., Tyszkiewicz J., Legendy i podania polskie, 1986; Pagaczewski S., Porwanie Baltazara Gąbki,1965; Porazińska J., Legenda pierwsza. O Kraku, sprawiedliwym, o smoku straszliwym, o królewiczu chwacie i o niecnym bracie, [w:] taż, Starodzieje, 1962; Przyborowski W., Król Krak i królewna Wanda, 1887; Przybyła-Dumin A., Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Podanie, opowieść wspomnieniowa, legenda współczesna. Materiały, 2013; Siemieńki L., Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, 1845; Zawiliński R., Z powieści i pieśni Górali Beskidowych, „Wisła” 1887, t. 1.
Opracowania: Banaszkiewicz J.,Polskie dzieje bajeczne Mistrza Wincentego Kadłubka, 1998; Biernacki A., Krak, [hasło w:] SFP, 1965; Ciszewski S., Baśń o Krakusie, „Ziemia” 1910, r. 1, z. 17; Eljasz-Radzikowski S., Nazwy słowiańskie w ziemi cieszyńskiej (rec.), „Lud” 1899, t. 5, z. 1; Fischer A., Baśń o Krakusie, „Lud” 1910, t. 16, z. 1; Firlet E.M., Smocza Jama na Wawelu. Historia. Legenda. Smoki, 1996; Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, t. 2, 1988; Ługowska J., Dzieje Smoka Wawelskiego przez Stanisława Pagaczewskiego opowiedziane, [w:] Kraków mityczny: motywy, wątki, obrazy w utworach dla dzieci i młodzieży, red. Baluch A., Chrobak M., Rogoż M., 2009; Makuch P., Wawel, Babel i król Kirkous: wstęp do badań nad najstarszymi nazwami i legendami krakowskimi, „Pressje” 2007, teka 10 i 11; Makuch P., Krakus – Cyrus Wielki, „Alma Mater” 2008, nr 109; Maślanka J., Literatura a dzieje bajeczne, 1990; Plezia M., Legenda o Smoku Wawelskim, „Rocznik Krakowski” 1971, r. 42; Römer K., Podanie o Kraku i Wandzie, „Biblioteka Warszawska” 1872, t. 3; Samsonowicz A., Krak (2), [hasło w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 2, red. Kowalenko W., Labuda G., Lehr-Spławiński T., 1964; Skotnicka G., Barwy przeszłości. O powieściach historycznych dla dzieci i młodzieży 1939-1989, 2008; Strzelczyk J., Smok Wawelski, [hasło w:] tenże, Mity, wierzenia i podania dawnych Słowian, 1998; Trojanowski W., Podania mityczne dziejów Polski, 1917; Urbańczyk S., Krak (1), [hasło w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 2, red. Kowalenko W., Labuda G., Lehr-Spławiński T., 1964.
