Brat-baranek

Rzadko realizowany → wątek → bajek magicznych T 450, należących do opowieści o nadprzyrodzonych krewnych, którzy podlegają → metamorfozie i zmieniają się w → zwierzęta. Głównymi → bohaterami są brat i siostra – dzieci o dobrych sercach, kochające się wzajem i z resztą rodzeństwa, które uciekają do → lasu od złej → macochy (np. Lorentz 1914, s. 741). W niektórych wariantach są podstępnie zostawione w lesie przez → ojca, niemogącego wyżywić zbyt licznego potomstwa (np. Malinowski 1901, s. 112), uciekają przed rodzicami planującymi ich zgładzenie (np. Ciszewski 1894, s. 75) bądź wyruszają w świat w poszukiwaniu zaginionego rodzeństwa (np. Kolberg 1962 (1884), s. 187). Oboje protagonistów przemienia się w zwierzęta, z różnych powodów i w różnych momentach, jednakże zmiana formy istnienia z ludzkiej na nie-ludzką wpisuje się w proces ich → inicjacji. Z biegiem akcji dziewczyna staje się śliczną → kobietą, żoną i → matką, przechodzi też przez krainę → śmierci, skąd wraca, by żyć długo i szczęśliwie w otoczeniu kochającej rodziny. Brat zaś, podejmując się kolejnych zadań, udowadnia stałość braterskiej miłości, oddania i odpowiedzialności za siostrę. W → drodze odbywa się nadzwyczajna metamorfoza chłopca. Jest to kluczowa scena pierwszej części przekazów, dlatego ludowi → bajarze podają jej detale. Mimo znacznej → wariantywności jeden element pozostaje niezmienny: przemianę wywołuje kompleks zjawisk, które w myśleniu magicznym mają charakter mediacyjny. Kompleks ten budują kumulatywnie: → woda (źródło), droga, na której tę wodę znaleziono, las, niekiedy księżycowa noc, a więc elementy będące symbolami → sacrum, „tamtego świata”, który zostaje otwarty i przenika się z ludzkim światem profanum (Majer-Baranowska 1999, s. 171-172; Kowalski 2002, s. 55-61; Smyk 2010, s. 351-352; Bartmiński, Niebrzegowska 1996, s. 167). Wywołuje to metamorfozę chłopca w zwierzę, łączące hybrydycznie cechy antropogeniczne z zoogenicznymi (→ Hybrydy ludzko-zwierzęce):

Śli i śli tak daleko. Jasiowi sie chciało pić, a Kasia pedała Jasiowi: „Jak sie napijes w krowi stopie, to się zrobis krówko, a jak sie napijes w kóni, to się zrobis kónikiem”. A Jaś sie napiuł w barani stopce i zrobiuł sie barankiém. I Kasia wziéna tégo baranka i posła za wielko góre i płace, laméntuje i baranka po główce iska (T 450; Ciszewski 1894, s. 76; por. Malinowski 1901, s. 112; Kolberg 1962 (1884), s. 187; Matyas 1894, s. 238);

Idą, idą, aż zaszły do ogromnej wody, a u tej wody poiły się konie. Tak chłopiec powiada: „Tak mi się chce pić, pójdę, napiję się tej wody.” Ale mu siostra nie dała, więc poszli dalej. Idą, idą, aż tu znów zobaczyli wielką wodę, a u tej wody poiły się woły. Chłopiec koniecznie chciał się napić, ale mu siostra nie dała. Aż naostatek doszli do trzeciej wielkiej wody, gdzie poiły się baranki. Nim się dziewczynka spostrzegła, już się jej braciszek napił z tego stawu, i zaraz się przemienił w złotego baranka, a dziewczynce także od razy wszystkie włosy na głowie złote się zrobiły. Tak sierotka ogromnie zaczęła płakać, jak zobaczyła, że się jej brat w baranka przemienił. Ale go wzięła na ręce, poszła na łąkę i usiadła z nim w stogu siana (T 450; Sarnowska 1894, s. 799).

W scenach przemiany brata w baranka lub inne zwierzę zaznacza się rola kobiety jako postaci o charakterze medium (Wachcińska 2012, s. 52-53), posiadającej wiedzę o właściwościach mijanej wody: siostra ostrzega brata, zakazuje mu picia, gdyż wie, że skutki spożycia są zgubne. Jej wiedza może mieć sakralne pochodzenie, jak w śląskim wariancie, w którym dziewczynka otrzymuje od napotkanej → Matki Boskiej, objawiającej się pod postacią staruszki, złoty krzyż na czoło i na piersi oraz złote → włosy, a wraz z tymi znakami nadprzyrodzoną mądrość (Malinowski 1901, s. 112; Prorok 2012a, s. 250; 2012b, s. 273). Źródłem wiedzy jest tu boskie sacrum, w przeciwieństwie do wariantu z Pomorza, gdzie przemiana chłopca w zwierzę odbywa się w chwili wypicia wody ze źródła zaklętego przez złą → macochę, pragnącą śmierci dzieci (Lorentz 1914, s. 471). W wersjach pozbawionych wpływów chrześcijańskich wiedza dziewczyny nie jest jednoznacznie motywowana, ale można zakładać, że odbija ludowe przekonania dotyczące zakazów spożywania pokarmów i płynów nieczystych, skażonych (Wasilewski 2010, s. 77), pochodzących z nieznanych bądź niepewnych źródeł, wywołujących nieprzewidywane skutki (Wróblewska 2013, s. 43-61). Efekt przemiany regulowany jest za pomocą magii przez podobieństwo i styczność: w zależności od tego, z jakim zwierzęciem woda miała kontakt, takie cechy przeniosą się na pijącego ją człowieka. W analizowanych przykładach jest to – prócz baranka – sarna (np. Lorentz 1914, s. 471) oraz owca (np. Malinowski 1901, s. 112).

Po przemianie w zwierzę zmienia się również bajkowa funkcja brata – z protagonisty w → donatora. Odtąd służy siostrze, nie opuszcza jej i na różne sposoby przyczynia się do poprawy jej losu. Po metamorfozie doprowadza do siostry → królewicza bądź bogatego → pana, który zwraca uwagę na dziewczynę, zabiera ją do dworu wraz z zaklętym bratem, następnie poślubia, obdarza potomkiem i szczerą miłością (np. Lorentz 1914, s. 471; Sarnowska 1894, s. 800).

Działania brata-baranka jako donatora ujawniają się ponownie w momencie, gdy do akcji wkracza kobieta zazdrosna o pozycję jego siostry, na przykład macocha, panna zalecająca się do królewicza bądź służąca. Pod nieobecność pana → antagonistka topi panią (→ Morderstwo) i podstępem zajmuje jej miejsce. Niekiedy dochodzi też do podmiany narodzonych przez prawowitą żonę księcia dzieci. W wypadku pozostawienia przy życiu niemowlęcia, brat-zwierzę ofiarnie się nim zajmuje się, przynosi nad jezioro, w którym została utopiona matka dziecka, aby je tuliła w płaczu (Malinowski 1901, s. 113; Matyas 1894, s. 240) i karmiła piersią (Kolberg 1962 (1884), s. 187-188):

A baranek […] na drugi dzień wyjął z kołyski synka królewiczowego, poszedł z nim nad staw i tak zaczął woła:

Wypłyń, wypłyń, złote kaczę,

Twoje dziecię bardzo płacze!
Jak powiedział, tak z wody wypłynęła złota kaczuszka, i zaraz się zamieniła w tę żonę królewicza; nakarmiła dziecko, a potym wskoczyła w wodę i znów znikła (T 450; Sarnowska 1894, s. 800).

W niektórych realizacjach wątku T 450 dokonuje się również przeistoczenie siostry w kaczkę, → złotą kaczkę lub w gęś (Kolberg 1962 (1884), s. 187-188). Dziewczyna unika śmierci prawdopodobnie dzięki mediacyjnym właściwościom, które uzyskuje dzięki swemu dobremu sercu i godności królewskiej; ich oznaką są jej złote włosy, które ma również jej dziecko (Sarnowska 1894, s. 799; Kolberg 1962 (1884), s. 187; Prorok 2012a, s. 250).

Brat-baranek spełnia funkcję donatora również w finale opowieści. Przyczynia się do zdemaskowania niecnego czynu antagonistki, pomaga w spotkaniu męża z żoną i w jej rozpoznaniu:

Za kilka dni wrócił królewicz z wojny. […] Raz poszedł królewicz do ogrodu, aż tu niezadługo idzie baranek i niesie jego synka; królewicz bardzo się zadziwił, ale nic nie powiedział, tylko się schował za drzewo i patrzy, co to będzie, a baranek stanął nad wodą i znów zaczął wołać. […] I znów wyszła na brzeg śliczna pani, a królewicz zaraz poznał, że to jego żona, wyskoczył z za drzewa i objął ją wpół, żeby już nazad do wody wskoczyć nie mogła (T 450; Sarnowska 1894, s. 800-801).

W finale mąż przywraca swojej żonie należną pozycję i karze (→ Kara) śmiercią uzurpatorkę. Zabiegi brata-baranka doprowadzają ostatecznie do przemiany wodnego → ptaka z powrotem w jego siostrę, która żyje długo i szczęśliwie, mając z królewiczem liczne potomstwo (Kolberg 1962 (1884), s. 187-188).

Ludowi bajarze w finale swoich opowieści zdają się zapominać o losach brata. W PBL odnotowano tylko jeden wariant wątku T 450, w którym staje się on na powrót człowiekiem. Dzieje się to dzięki temu, że macocha, która zatruła źródło, by przemienić chłopca w sarnę, zostaje na koniec surowo ukarana przez królewicza (Lorentz 1914, s. 742), a wraz ze śmiercią wiedźmy kończy się moc jej zaklęć. W zdecydowanej większości realizacji tego wątku nie odnotowano powrotu brata do ludzkiej postaci.

Historia o bracie-baranku i jego siostrze zamienionej w kaczkę, wariantywnie w rybkę, popularna nie tylko w Europie, znana była już w literaturze staropolskiej, o czym świadczy utwór Krzysztofa Kobylińskiego Metamorphoseon parvuli et puellae liber units z tomu poezji z 1558r. Variorum Epigrammatum ad St. Rozimontanum Libellus (Krzyżanowski 1947, s. 181-192), nawiązujący do Metamorfoz Owidiusza. Do znanych tekstów literackich wykorzystujących elementy wątku T 450 należy ballada romantyczna Adama Mickiewicza Rybka (1822).

Bibliografia

Źródła: Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Kolberg O., DW, t. 17, 1962 (1884); Lorentz F., TP, z. 2, 1914; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Matyas K., Z za krakowskich rogatek, „Wisła” 1894, t. 8; Sarnowska H., Dwie bajki z Łowicza, „Wisła” 1894, t. 8.

Opracowania: Bartmiński J., Niebrzegowska S., Księżyc, [w:] SSiSL, t. I, Kosmos, cz. 1, 1996; Kowalski P., Woda żywa. Opowieść o wodzie, zdrowiu, higienie i dietetyce, 2002; Krzyżanowski J., K. Kobylińskiego epyllion o rybce, „Pamiętnik Literacki” 1947, nr 37;Majer-Baranowska U., Woda, [w:] SSiSL, t. I, Kosmos, cz. 2,1999; Propp W., Historyczne korzenie bajki magicznej, przeł. Ulicka D., 2003; Prorok K., Złote włosy, złoty warkocz, [w:] SSiSL, t. I, Kosmos, cz. 4, 2012a; Prorok K., Złoty krzyż, [w:] SSiSL, t. I, Kosmos, cz. 4, 2012b; Smyk K., Droga w opowieściach wierzeniowych Śląska Cieszyńskiego, [w:] Dziedzictwo kulturowe jako klucz do tożsamości pogranicza polsko-czeskiego na Śląsku Cieszyńskim, red. Pieńczak A., Szczyrbowski J., 2010; Wasilewski J.S., Tabu, 2010; Wachcińska O., Ludowy obraz kobiety i jego społeczne konsekwencje, „Tekstura” 2012, nr 1; Wróblewska V., Magiczny kęs, magiczny łyk, czyli tabu żywieniowe w polskich bajkach ludowych, [w:] Ukąszenia, wirusy, memy... Kulturowe obrazy praktyk fizjologicznych, red. Wężowicz-Ziółkowska D., Pisarek A., 2013.

Katarzyna Smyk