Fischer Adam (1889-1943) – romanista, folklorysta i etnolog, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, długoletni sekretarz Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie i redaktor czasopisma „Lud”. Urodził się w Przemyślu 7 czerwca 1889 roku. W latach 1907-1912 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie pod kierunkiem Edwarda Porębowicza przygotował i obronił rozprawę doktorską pt. „Juan Ruiz el Arcipreste de Hita”. Po doktoracie, pracując w Zakładzie im. Ossolińskich, jednocześnie kontynuował badania naukowe i współpracę z Janem Czekanowskim, kierującym w tamtym czasie Katedrą Antropologii i Etnologii Lwowskiego Uniwersytetu. Owocem tych badań była m.in. książka Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego, na podstawie której w 1921 roku Fischer uzyskał habilitację. Od tego momentu pracował jako wykładowca uniwersytecki, początkowo na stanowisku docenta, a od roku 1924 jako profesor w nowo utworzonej Katedrze Etnologii, którą kierował nieprzerwanie do września 1939 roku. W całym okresie swojej aktywności naukowej Fischer był związany z Towarzystwem Ludoznawczym we Lwowie, od roku 1910 pełniąc funkcję sekretarza i redagując czasopismo „Lud”, które pod jego kierunkiem stało się periodykiem naukowym o międzynarodowym zasięgu. Po wkroczeniu do Lwowa wojsk sowieckich i przejęciu przez komunistyczne władze uniwersytetu, który został przemianowany na Lwowski Uniwersytet Państwowy im. Iwana Franki, Fischer pracował w Katedrze Folkloru i Etnografii, kierowanej przez Fiłareta Kołessę. W czerwcu 1941 roku po zajęciu Lwowa przez wojska hitlerowskie i zamknięciu uczelni Fischer stracił pracę, a trudna sytuacja materialna zmusiła go ostatecznie do zatrudnienia się w charakterze buchaltera w składzie drewna, gdzie nabawił się zapalenia płuc, w wyniku czego zmarł 22 grudnia 1943 roku. Został pochowany na Cmentarzu Łuczakowskim we Lwowie.
W pierwszym okresie działalności naukowej Adama Fischera jednym z najważniejszych tematów jego prac badawczych były → bajki ludowe. W latach 1909-1910 opublikował m.in. dwie części rozprawy poświęconej europejskim realizacjom motywu zakwitania uschniętej gałęzi, który pojawia się w licznych → podaniach (np. T 756B → „Madejowe łoże”), → legendach hagiograficznych i apokryficznych (np. T 2441 „Zaślubiny Matki Boskiej”), a także → pieśniach ludowych (Fischer 1909b, 1910a). W tym samym okresie ukazały się prace dotyczące łańcuszkowej bajki o kozie odartej ze skóry (T 2015 „Koza odarta”), której realizacje pojawiają się w folklorze wielu ludów europejskich (Fischer 1910b), oraz poświęcone genezie motywów obecnych w podaniu o Kraku i → Smoku Wawelskim (Fischer 1910c). W kolejnych latach zainteresowania Fischera ewoluują w kierunku zagadnień etnograficznych i etnologicznych, problematyka bajkoznawcza powraca jednak jeszcze wielokrotnie w rozprawach poświęconych ludowym wierzeniom i obrzędom, gdzie bajki, podania i legendy obecne są jako materiały umożliwiające rekonstrukcję tradycyjnego sposobu postrzegania świata. Do takich artykułów należą Opowieści o czarownicach z Doliny Nowotarskiej (Fischer 1926), Diabeł w wierzeniach ludu polskiego (Fischer 1928) oraz Drzewa w wierzeniach i obrzędach ludu polskiego (Fischer 1937). Część prac bajkoznawczych Fischera ma charakter omówień sprawozdawczo-bibliograficznych, w których zgodnie z przyjętą perspektywą komparatystyczną stara się na podstawie dostępnych mu źródeł kompletować warianty poszczególnych wątków bajkowych bądź uzupełniać w tym zakresie prace wcześniejszych badaczy. Tego rodzaju publikacją jest Uzupełnienie Dähnhardta (Fischer 1909a), w którym krótkie omówienie monumentalnego wydawnictwa Eine Sammlung naturdeutender Sagen, Marchen, Fabeln und Legenden jest pretekstem do wyliczenia lub streszczenia wielu → bajek ajtiologicznych pochodzących z Polski w jej granicach przedrozbiorowych. Podobnie w artykule Wątek nierównych dzieci Ewy Fischer wylicza literackie i ludowe realizacje ajtiologicznego wątku „Pochodzenie szlachty” (T 777) wyjaśniającego przyczyny powstania nierówności społecznych (Fischer 1910d).
Pod względem metodologicznym badania bajkoznawcze Adama Fischera sytuują się na pograniczu metody geograficzno-historycznej (tzw. szkoły fińskiej) oraz historyczno-kulturowej. Zasadnicze założenie takiej perspektywy polega na tym, że poszczególne → wątki i → motywy bajkowe (podobnie zresztą jak wierzenia, zwyczaje i obrzędy) traktowane są jako „produkty” określonych warunków historycznych i społecznych, a analiza testów folkloru ma umożliwić zrozumienie badanej epoki czy kręgu kulturowego. Jednocześnie pojawia się tu krytyka koncepcji zapożyczeń oraz badań utrzymanych w paradygmacie dyfuzjonistycznym polegających na ustalaniu źródeł oraz dróg migracji poszczególnych składowych bajek. Fischer zasadniczo odrzucał sensowność takich dociekań oraz skłaniał się ku tezie o istnieniu wspólnych form ludzkiego umysłu, sprawiających, że w różnych kulturach dochodzi do wykreowania analogicznych idei oraz podobnych motywów wyobrażeniowych (Fischer 1909b, s. 200-201). W jego praktyce badawczej podstawowe znaczenie miała jednocześnie metoda komparatystycznych badań porównawczych, polegająca na gromadzeniu „wyczerpujących materiałów”, czyli jak największej liczby tekstów reprezentujących realizacje danego wątku czy motywu pochodzących z różnych kręgów językowych i kulturowych. Analiza takiego korpusu materiałów w założeniach miała ujmować zarówno komponenty diachroniczne, jak i synchroniczne. W pierwszym przypadku chodziło o odkrycie wariantów w pewnym sensie pierwotnych, stanowiących swego rodzaju archetyp wątku czy motywu. W drugim przypadku prace szły w kierunku uchwycenia cech wspólnych poszczególnych narracji czy wyobrażeń, a jednocześnie tych właściwości, które są specyficzne dla danej grupy etnicznej i dają się traktować jako cecha jej wyobraźni twórczej, jako pewien komponent jej ogólnej charakterystyki określanej mianem „duszy narodu” (Fischer 1909b, s. 201). W praktyce jednak Fischer nie zrealizował w swych pracach bajkoznawczych przyjmowanego teoretycznie modelu. Badacz był bowiem bardzo powściągliwy w sferze interpretacji omawianych bajek, wychodząc z idealistycznego założenia, że zebrany przez niego materiał jest zbyt szczupły i nie wyczerpuje bogactwa funkcjonujących w obiegu ustnym wariantów, a tym samym formułowanie ogólnych wniosków byłoby przedwczesne (Fischer 1910b, s. 356-357).
Źródła: Fischer A., Uzupełnienie Dähnhardta, „Lud” 1909a, t. 15; Fischer A., Wątek odkwitającej gałęzi, „Lud” 1909b, t. 15; Fischer A., Do wątku odkwitającej gałęzi, „Lud” 1910a, t. 16; Fischer A., Bajka o kozie obdartej, „Lud” 1910b, t. 16; Fischer A., Baśń o Krakusie, „Lud” 1910c, t. 16; Fischer A., Wątek nierównych dzieci Ewy, „Lud” 1910d, t. 16; Fischer A., Opowieści o czarownicach z Doliny Nowotarskiej, „Lud” 1926, t. 25; Fischer A., Diabeł w wierzeniach ludu polskiego, [w:] Studia staropolskie. Księga ku czci Prof. Dr. A. Brücknera, [b. red.], 1928; Fischer A., Drzewa w wierzeniach i obrzędach ludu polskiego, „Lud” 1937, t. 35.
Opracowania: Armon K., Adam Robert Fischer (1889-1943), [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. 2, red. Fryś-Pietraszkowa E., Spiss A., 2007; Simonides D., Z historii polskiej folklorystyki. Miejsce Adama Fischera, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Folklorystyka” 1997, z. 3; Tarnawski R., Adam Fischer jako student i wykładowca Uniwersytetu Lwowskiego, [w:] Adam Fischer, red. Grochowski P., Mianecki A., 2015.
