Motyw licznych ludowych opowieści, obecny we wszystkich odmianach bajki. W → bajkach ajtiologicznych traktujących o powstaniu człowieka (T 2460 „Stworzenie człowieka”) mowa o tym, że ciało zostało stworzone przez → Boga, któremu za budulec służyły różne materiały. Zazwyczaj wymienia się wśród tworzyw glinę, rzadziej ciasto bądź poszczególne składowe Kosmosu:
Kreacja człowieka z wykorzystaniem elementów natury pozostaje w związku z wyobrażeniem ciała jako mikrokosmosu, którego poszczególne części odwzorowywały organizację wszechświata. Wzajemna przekładalność kodów kosmicznego i antropologicznego stanowiła o tym, że ciało w kulturze ludowej traktowano jako pierwszy model opisu rzeczywistości (Libera 1995, s. 72–73).
W świetle ludowych przekazów podczas tworzenia świata Bogu towarzyszył → diabeł, którego obecność odcisnęła piętno na kształcie ludzkiej cielesności. W momencie kreacji → Adama czart wykorzystał chwilę nieuwagi Stwórcy i pokłuł palcami ciało pierwszego → mężczyzny, co dało początek dręczącym ludzkość chorobom. Bóg wywrócił do środka poranione miejsca, dlatego też wszelkie dolegliwości pochodzą z wnętrza ciała (brak w PBL; Simonides 2010, s. 50–51). Obecność dwu kreatorów zaowocowała dualizmem → duszy i ciała. Według niektórych relacji ciało człowieka – w wyniku diabelskiego nieposłuszeństwa bądź za Boskim pozwoleniem – stworzył zły, Pan zaś tchnął w nie ducha. Ów mityczny podział ról zadecydował o tym, że po → śmierci pochodząca od szatana materialna reprezentacja człowieka trafia do ziemi, jego dusza natomiast ulatuje do nieba (brak w PBL; Simonides 2010, s. 51–52).
Przebieg mitycznego aktu kreacji legitymizuje ponadto zróżnicowanie płciowe. W świetle niektórych przekazów odmienność w budowie ciała → kobiety i mężczyzny stanowi wynik złośliwej ingerencji diabła w Boskie dzieło stworzenia:
Anatomiczne odstępstwa między kobietą a mężczyną tłumaczy się także niedostatkiem materiału, którym dysponował Bóg w momencie tworzenia ciał pierwszych ludzi:
Męskie i żeńskie genitalia, chociaż w kulturze ludowej objęte tabu (Wróblewska 2012; Netografia), bywają niekiedy tematem opowieści komicznych (podobnie jak frywolnych piosenek o tematyce miłosnej; Wężowicz-Ziółkowska 1991). Odpowiednio sfunkcjonalizowane → motywy obsceniczne (→ Obscena) i seksualne (→ Seksualność) umożliwiają publiczną prezentację tematyki ciała, a jednocześnie służą celom dydaktycznym czy komicznym, np. wykpieniu przywar i ułomności – nie tylko ludzkich:
Z problematyką cielesności związane są także zagadnienia urody i brzydoty ciała oraz ich aksjologicznego wartościowania. W licznych przekazach ludowych, zwłaszcza w → bajkach magicznych, eksponowane są przymioty ducha oraz piękno pozytywnej postaci, czego przykładem mogą być fabuły sieroce, w których uroda bohaterki stanowi swego rodzaju naturalną rekompensatę jej ubóstwa i doświadczanego przez nią cierpienia (Jonca 1992, s. 6):
Sierota jest nie tylko ładniejsza od swojej przybranej → siostry, lecz w przeciwieństwie do macoszej córki jest także życzliwa, skromna, pobożna i pracowita:
W bajkach magicznych szczególna uroda zarezerwowana jest także dla osób dobrze urodzonych, zwykle → królewien i → królewiczów, których wyróżnikiem stają się złote → włosy bądź złote gwiazdy na skroniach (np. T 533 „Królewna i służąca”; Lorentz 1913, s. 192, 259; T 707 „Trzej synowie z gwiazdą na skroni”; Ciszewski 1894, s. 110; Kolberg 1964 (1891), s. 92). Zewnętrzne piękno nie tylko wyróżnia te postaci spośród innych bajkowych bohaterów, ale sygnalizuje również ich wrodzone szlachetność i dobroć, co znajduje potwierdzenie w podejmowanych przez nie działaniach. Niekiedy złote włosy bądź umiejętność sypania złotem z ust są skutkiem pracowitości i uczciwości bohaterów, nagradzanych przez istoty nadprzyrodzone, bądź dowodem roztaczania nad nimi opieki przez przedstawicieli → sacrum, np. → Matkę Boską, jak w realizacjach bajki magicznej T 710 „Wychowanka Matki Boskiej (Our-Lady’s Marienkind Child)”:
Obok kreacji bohaterów pięknych i dobrych w tekstach folkoru spotykamy szereg przedstawień postaci szkaradnych i niegodziwych. Występują one zarówno w bajkach magicznych, jak i w → podaniach wierzeniowych. Wyraźnie tendencję tę oddają folklorystyczne wizerunki istot demonicznych, które przedstawia się zwykle z rozmaitymi defektami fizycznymi, stanowiącymi niepożądane warianty wyglądu ciała ludzkiego, np. blada cera oraz chuda i wyschnięta postać → płanetnika, garbaty nos wiedźmy, ogromne, obwisłe piersi → boginek bądź nietypowe uzębienie → czarownic:
Niekiedy o demoniczności danej postaci świadczy rozkład jej ciała bądź jego dezintegracja, jak w realizacjach wątków podaniowych o → strzygoniu:
Zarysowuje się tu zatem specyficzna ludowa kalokagatia, wyrażająca przekonanie, że osoby urodziwe odznaczały się pięknem duchowym, brzydkie postacie natomiast były niegodziwe i potencjalnie niebezpieczne.
W tradycji ludowej wygląd ciała odnosił się także do kategorii obcości, bowiem na podstawie ludzkiej powierzchowności i rzekomych lub faktycznych jej anomalii można było zidentyfikować przedstawiciela innej niż własna grupy, a jednocześnie jednostkę z orbis interior o niejasnym statusie ontologicznym, pozostającą w relacji z → zaświatami. W przeciwieństwie do reprezentantów własnej zbiorowości, odznaczających się wzorcowym wyglądem i budową anatomiczą, członkowie innych grup etnicznych i narodowych, np. → Cyganie, → Żydzi, → Niemcy, a także mieszkańcy sąsiednich (→ Sąsiedzi) wsi czy regionów, m.in. → Mazurzy, w chłopskich wyobrażeniach mieli pewne defekty, które dowodziły ich rzekomej niższości. Do tych defektów należały: czarność, śleporództwo, przychodzenie na świat odbytem bądź odór (Bystroń 1995, s. 45–61). Przypisywanie reprezentantom innych grup nieludzkich cech fizycznych miało na celu dewaluację ich obrazu, a jednocześnie nobilitację własnej zbiorowości.
Jako → obcych postrzegano tych członków własnej grupy, których cielesność nie licowała z preferowanym modelem ludzkiego wyglądu, tj. osoby obarczone różnymi formami kalectwa (Zadurska 2015, s. 80–120). Wszelkim niedyspozycjom zdrowotnym przypisywano etiologię negatywną: wiązano je z nadprzyrodzonymi zależnościami w świecie, dopustem Bożym, magią lub ingerencją diabła, a w dotkniętych nimi osobach widziano popleczników istot z zaświatów bądź same → demony. Bajkową ilustrację chłopskich wyobrażeń wiążących cielesne niedyspozycje ze sferą demoniczną stanowią realizacje wątku T 5085 → „Dziwożona (Kraśnię)” traktujące o nieprzystających do normy w zakresie fizyczności → dzieciach, których odmienność wynikać miała z faktu, że były one potomkami demonów, podrzuconymi w miejsce wykradzionych ludzkich dzieci. Fakt dokonania podmiany konstatowano na podstawie cielesnej odmienności podrzutka: potomek boginki odznaczał się wyjątkową brzydotą, nieproporcjonalnie dużą głową (Udziela 1903, s. 60, 89), wielkimi oczami (Taroniowa 1905, s. 313), łysiną (Udziela 1903, s. 60), bladą cerą i wątłą budową (Lubicz 1893, s. 160). Dziecko, w którym dostrzeżono odmieńca, traktowano w okrutny sposób: głodzono je lub bito w nadziei, że demoniczna → matka, poruszona jego losem, wróci po nie i odda ludzkiego potomka.
Okrucieństwo w stosunku do ciała, które nierzadko ukazuje się jako okaleczone lub rozczłonkowane, stanowi charakterystyczny rys → bajki ludowej. Przykładu dostarcza sposób przedstawienia obejścia wiedźmy z małopolskiego wariantu wątku T 327D „Czarownica ludożerczyni”:
W podobnym duchu w realizacjach wątku T 311 → „Zakazany pokój” przedstawia się wnętrze tajemniczego pomieszczenia w chacie → zbójnika, który zabrania kolejnym żonom przekraczania jego progu:
Epatowanie → makabrą poprzez wplatanie w obręb fabuły drastycznych opisów rozczłonkowanego ciała służy uwypukleniu ohydy czynów → bohaterów negatywnych, a zarazem uzasadnieniu spotykającej ich w finale → kary. Ta również jest ściśle związana z ciałem, jako że bajka ludowa lubuje się w okrutnych, ostatecznych formach wymierzania sprawiedliwości, mających na celu nie tylko zgładzenie winnej postaci, lecz także przysporzenie jej cierpień i okrycie hańbą (Wachcińska 2016). Z tego powodu w końcowych partiach szeregu bajek magicznych winowajców targa się → końmi, np. w T 451 „Siedem kruków”, bądź bronami, jak w jednej z wersji T 450 → „Brat baranek”:
Zdarza się, że → antagonistów się rozszarpuje, m.in. w realizacjach T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie (Snow-white - Sneewittchen)”, a niekiedy pali się ich żywcem, np. w T 322 „Sinobrody i złota bania” lub wiesza (T 509 „Zdradziecki sługa w roli pana”):
Finałowe okrucieństwo wobec ludzkiego ciała, odzwierciedlające metody i cele dawnych praktyk penitencjarnych, ma na celu przywrócenie zachwianego zbrodnią ładu społecznego. Poprzez nie wyraża się ostrzegawcza i dydaktyczna funkcja bajki.
W opowieściach ludowych ciału, a ściślej rzecz ujmując – ciału martwemu, przypisuje się również właściwości magiczne. Niektóre elementy zwłok wykorzystywano do produkcji czarodziejskich akcesoriów, za pomocą których można było w cudowny sposób oddziaływać na otoczenie. Sporządzone z tłuszczu bądź z palców → zmarłego świece miały sprowadzać na ludzi kamienny → sen i ułatwiać → złodziejom dokonywanie grabieży, jak w bajkach magicznych T 304 „Tłuszcz trupi”:
W niektórych wariantach T 304A „Tłuszcz trupi” magiczne świece sporządza się z ciał konkretnych kategorii zmarłych, którym w kulturze ludowej przypisywano szczególny status. Do takich należały dzieci (Kalniuk 2014) postrzegane jako istoty nienależące już do sfery chaosu, a zarazem jeszcze nie w pełni do porządku ludzkiego:
Za odzwierciedloną w bajce praktyką stało szeroko rozpowszechnione wierzenie, że ciało dziecka, zwłaszcza jeszcze nienarodzonego, posiadało cudowne właściwości, dlatego za jego pomocą można było otworzyć wszystkie zamki, stać się niewidzialnym i bezkarnie dokonać kradzieży (Biegeleisen 1927, s. 104). Podobne wyobrażenia mogły dawać asumpt do napaści na ciężarne kobiety i wyrywania z ich łona płodów, co odnotowują materiały historyczne (Duma 2010, s. 30–31).
Nadprzyrodzonych mocy upatrywano także w elementach ciała osób ginących śmiercią gwałtowną, szczególnie wisielczą (→ Wisielec). W wariantach T 304A (Wójcicki 1974, s. 128; Malinowski 1901, s. 56) obrazuje się bezczeszczenie zwłok ludzi, którzy odebrali sobie życie (→ Samobójstwo) bądź zostali powieszeni, i sporządzanie z nich czarodziejskich przedmiotów, umożliwiających posiadającemu je realizację niecnych zamiarów:
Śpiący razem westchnęli ciężko, rzucili ciałem, jeden sięgnął ręką po karabelę leżącą przy kobiercu, ale żaden zbudzić się nie mógł; przyświecili im rozbójnicy tekim światłem, które sen nierozbudzony kładzie na oczy każdego (Wójcicki 1974 (1837), s. 128; por. Malinowski 1901, s. 56).
Podobne obrazowanie wyrastało z popularnych przekonań o nadprzyrodzonych właściwościach ciał osób zmarłych w sposób nagły. Fragmenty zwłok samobójców, straceńców i zamordowanych (→ Morderstwo) wykorzystywano w medycynie ludowej do walki z rozmaitymi dolegliwościami (Biegeleisen 1927, s. 349), stosowano je ponadto w praktykach magicznych, szczególnie do zadawania czarów (Kolberg 1962b (1874), s. 83).
Źródła: Barącz S., Bajki, fraszki, podania, przysłowia i pieśni na Rusi, 1886; Chełchowski S., Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, t. 2, 1889; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie Olkuskim, ZWAK 1887, t. 11; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962a (1867); DW, t. 7, cz. 3, 1962b (1874); DW, t. 8, cz. 4, 1962c (1875); DW, t. 14, cz. 6, 1962d (1881); DW, t. 34, cz. 2, 1964 (1891); Karłowicz J., Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, ZWAK 1887, t. 11; Kozłowski K., Lud. Pieśni, podania baśnie, zwyczaje, przesądy ludu z Mazowsza czerskiego, 1869; Ligęza J., Simonides D., Gadka za gadka. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, 1973; Lorentz F., TP, z. 1, 1913; z. 2, 1914; Lubicz R., Boginki – Mamuny, „Wisła” 1893, t. 7; Malinowski, Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Petrow A., Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., ZWAK 1878, t. 2; Rulikowski E., Zapiski etnograficzne z Ukrainy, ZWAK 1879, t. 3; Siemieński L., Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, 1845; Siewiński A., Bajki, legendy i opowiadania ludowe, zebrane w powiecie sokalskim, „Lud” 1903, t. 9; Taroniowa H., Opowiadania spod Krakowa, „Lud” 1905, t. 11; Udziela S., Lud polski w powiecie Ropczyckim w Galicyi, Cz. III, ZWAK 1892, t. 16; Udziela S., Topograficzno-etnograficzny opis wsi polskich w Galicji, MAAE 1903, t. 6; Witowt, Gadki z Ostrówka, „Wisła” 1905, t. 19, z. 3;Wójcicki K. W., Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi, oprac. Wojciechowski R., 1974 (1837).
Opracowania: Biegeleisen H., Matka i dziecko w zwyczajach, obrzędach i praktykach ludu polskiego, 1927; Duma P., Grób alienata. Pochówki dzieci nieochrzczonych, samobójców i skazańców w późnym średniowieczu i dobie wczesnonowożytnej, 2010; Jonca M., Los sieroty w pieśni i bajce ludowej, LL 1992, nr 2; Kalniuk T., Mityczni obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku, 2014; Kocjan K., Ludowa waloryzacja płciowości. Apokryficzne wątki w ludowej wersji historii o Adamie i Ewie, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 1992, z. 2; Libera Z., Ciało w kulturze ludowej XIX i XX wieku. Zarys zagadnienia, „Medycyna Nowożytna. Studia nad Historią Medycyny” 1995, t. 2, z. 1; Simonides D., Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, 2010; Wężowicz-Ziółkowska D., Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej pieśni ludowej XVIII–XX wieku, 1991; Zadurska O., Ostracyzm ludowy. Społeczne wyklucznie jednostki w świetle polskich przekazów folklorystycznych i etnograficznych XIX i początku XX wieku, 2015 [komputeropis rozprawy doktorskiej]; Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, 2013.
Wachcińska O. [Zadurska], Kary cielesne – folklor, 2012; http://sensualnosc.bn.org.pl/pl/articles/kary-cielesne-folklor-367/ [dostęp: 10.01.1017r.]; Wróblewska V., Tabu seksualne – kultura ludowa, 2012, http://sensualnosc.bn.org.pl/pl/articles/ tabu-seksualne-kultura-ludowa-316/ [dostęp: 16.10.2017r.].