Jeden z najpopularniejszych → wątków bajkowych na świecie (AT 333), który doczekał się licznych opracowań i antologii (np. Zipes 1993; 2002, s. 301-302; Levorato 2003; Beckett 2014); w rodzimej systematyce oznaczony jako T 333, odnotowany w kilku wersjach (Krzyżanowski 1962, s. 116). Historia dotyczy dziewczynki w czerwonym kapturku, która zostaje wysłana przez swą → matkę do babci, aby zanieść jej w koszyku → pożywienie. → Kobieta ostrzega córkę, by nie zbaczała ze ścieżki, bowiem może spotkać ją nieszczęście. → Droga wiedzie przez → las, w którym bohaterka spotyka → wilka. Zwierzę wypytuje o cel wędrówki, zachęca do zbierania kwiatów, a samo udaje się do wskazanego przez dziewczynę → domu babci i pożera jego lokatorkę. Kładzie się w przebraniu staruszki do łóżka i gdy Czerwony Kapturek przybywa, również i jego zjada. Dalsza część przygód bohaterki różnicuje się w zależności od wersji. W najstarszej literackiej → baśni Le Petit Chaperon Rouge (Mały Czerwony Kapturek), pochodzącej z tomu Bajki Babci Gąski (Contes de ma Mère l’Oye, 1697), a napisanej we Francji przez Charles’a Perraulta, nie ma szczęśliwego finału, jedynie morał przestrzegający panny przed salonowymi wilkami (Perrault 1993 (1697), s. 14). W najbardziej popularnej realizacji wątku – braci Grimm, pojawia się leśniczy, który rozcina brzuch ludożercy nożycami, uwalnia obie połknięte → ofiary, a następnie → kamieniami napełnia zwierzę, w efekcie czego ono umiera. Myśliwy zabiera skórę wilka i odchodzi, a babcia zjada ciasto i pije wino. Czerwony Kapturek postanawia więcej nie zbaczać ze ścieżki (Grimm 1989, s. 142-145; Grimm 2010, s. 147-151). Grimmowie zaprezentowali jeszcze dalsze losy Kapturka. Dziewczynka ponownie spotyka wilka, ale nauczona doświadczeniem chowa się z babcią w domu i razem obmyślają pułapkę na bestię. Kobiety wlewają do znajdującego się przed domem kamiennego koryta → wodę po gotowanej kiełbasie, a wilk, który na dachu czekał na wyjście dziewczynki, skuszony zapachem, zaczyna węszyć, traci równowagę, wpada do wody i się topi (Grimm 1989, s. 145; Grimm 2010, s. 151).
Baśnie Perraulta i Grimmów nie są jedynymi realizacjami AT 333 znanymi w kulturze europejskiej. Istniały wersje starsze, w XIV w. funkcjonujące jako Historia Babci (The Story of Grandmother), m.in. we Francji, w północnych Włoszech oraz Austrii. Różnią się one od znanych przekazów tym, że dziewczynce, która nie nosi czerwonego nakrycia głowy (wprowadził je Perrault), udaje się uciec wilkowi (→ wilkołakowi) pod pretekstem konieczności wyjścia za potrzebą (Therani 2013, s. 2; Zipes 2002, s. 302). Wcześniej jednak pod przymusem uczestniczy w uczcie kanibalistycznej przygotowanej przez wilka (wilkołaka), serwującego krew i mięso z babci (Verdier 1997 (1993), s. 102-103). Równie liczne są podobne warianty pozaeuropejskie, m.in. japońskie, chińskie, koreańskie, w których zamiast wilka występuje tygrys lub potwór. W zapisach afrykańskich w roli → antagonisty pojawia się ogr, posługujący się głosem → brata dziewczynki, by ją zwabić. Dalsza część fabuły przebiega zgodnie z Grimmowskim modelem fabuły (Therani 2013, s. 2). Niektórzy badacze podkreślają, że historia o dziewczynce i wilku przypomina realizacje znanej na świecie → bajki zwierzęcej AT 123 „The Wolf and Kids” („Wilk i dzieci”), funkcjonującej jako historia mamy-kozy i siedmiu koźlątek, która mogła mieć wpływ na ukształtowanie opowieści o Czerwonym Kapturku (Zipes 1993a, s. 2). Według innych teorii wątek ma swoje źródła w starożytności (Zipes 2006, s. 29), a niektóre spisane jego realizacje w pierwotnej postaci funkcjonowały już w XI w. (Ziolkowski 2009, s. 93-124).
Na polskie bajki ludowe T 333 oddziaływała przede wszystkim wersja Grimmów (Krzyżanowski 1962, s. 16), o czym świadczy rozmieszczenie zapisanych realizacji na terenach pozostających pod silnym wpływem kultury niemieckiej (Kaszuby, Warmia i Mazury), jak też szczęśliwe zakończenie wszystkich polskich historii obce realizacji francuskiej (→ Bajka ludowa a baśnie braci Grimm). Rodzime warianty nawiązują do wersji Grimmowskiej również na poziomie szczegółów: dziewczynka niesie w koszyku wino i ciasto (np. Lorentz 1913, s. 131; Bajki Warmii i Mazur 1956, s. 32), matka przestrzega córkę, aby nie zbaczała z drogi (np. Lorentz 1913, s. 131; Bajki Warmii i Mazur 1956, s. 32), wilk przed wejściem do chaty staruszki podaje się za jej wnuczkę, a po przyjściu dziewczynki udaje jej babcię (np. Lorentz 1913, s. 131; Bajki Warmii i Mazur 1956, s. 32). Do stałych elementów należy również standardowa konwersacja między Czerwonym Kapturkiem a wilkiem:
W wersji niemieckiej i w zapisach kaszubskich dodatkowo padają pytania o wielkie oczy (odpowiedź – żeby lepiej widzieć) i o wielki pysk (odpowiedź – żeby łatwiej było zjeść), natomiast nie ma pytania o wielki nos jak w wersji mazurskiej. Dialog w ogóle nie występuje w wariancie zanotowanym w okolicach Augustowa w latach 90. XX w. (T 333; Bajka… 2016, s. 165; brak w PBL).
We wszystkich rodzimych przekazach T 333 wilk po zjedzeniu dziewczynki zasypia w łóżku. Jedynie w kilku przypadkach występuje motyw przebierania się zwierzęcia w strój babci (Lorentz 1913, s. 131; 1914, s. 491, 545; 1924, s. 759) bądź zakładania jej czapki (Lorentz 1924, s. 651). Zawsze pojawia się myśliwy, który nożyczkami rozcina brzuch wilka, skąd wychodzą obie kobiety. W większości przekazów do brzucha zwierzęcia wkładane są kamienie, a gdy mimo to próbuje ono uciec, pada i zdycha na miejscu. Tylko w nielicznych wariantach wilk idzie napić się wody do → studni i do niej wpada, w czym dostrzec można wpływ alternatywnego zakończenia zaproponowanego przez braci Grimm (Lorentz 1914, s. 492; 1924, s. 794). W niektórych wersjach leśniczy zabija zwierzę i ściąga z niego skórę (Lorentz 1924, s. 614), a w najnowszej propozycji wrzuca je do rzeki (T 333; Bajka… 2016, s. 165; brak w PBL).
W polskich bajkach różne bywają zakończenia, chociaż stałym elementem jest zabicie wilka. W niektórych wersjach uratowane kobiety radują się i okazują wdzięczność myśliwemu (Bajki Warmii i Mazur 1956, s. 33), niekiedy wspólnie świętują, pijąc wino i jedząc ciasto (Lorentz 1913, s. 131; 1914, s. 492; 1924, s. 650, 794), bądź sam babcia spożywa wiktuały, a → mężczyzna odchodzi, zabierając wilczą skórę (Lorentz 1913, s. 154). W kolejnej grupie tekstów mowa jedynie o wyjściu żywych kobiet z rozciętego brzucha wilka (Lorentz 1914, s. 545), niekiedy dodatkowo o zastrzeleniu zwierzęcia przez myśliwego (Lorentz 1924, s. 759). W nielicznych wersjach pojawia się informacja, że dziewczynka, idąc do babci, już więcej nie zrywała kwiatów (Lorentz 1914, s. 492; 1924, s. 650), a w jednej mowa o zakończeniu bajki:
Pewną innowacją w rodzimych wersjach jest brak czerwonego kapturka. W większości przekazów dziewczynka nie ma żadnego nakrycia głowy (np. Lorentz 1913, s. 131; 1924, s. 614, s. 759), które być może wyeliminowano z tego powodu, że był to na wsi element obcy kulturowo. Jedynie w trzech zapisach bohaterka nosi albo czerwoną czapkę (Lorentz 1924, s. 650), albo mycę (Lorentz 1913, s. 154), albo „cyrwuną kapkę” (Bajki Warmii i Mazur 1956, s. 32). W jednej wersji występuje bezpośrednie zapożyczenie z niemieckiego – rótkěpxěn (Lorentz 1924, s. 793), oryg. Rotkäppchen, czyli czerwony kapturek (czerwona czapeczka). Niewykluczone, że kapturek mógł kojarzyc się z czepcem, a więc nakryciem głowy kojaroznym z mężatkami, co w tym wypadku byłoby niezogdne ze ze stanem społecznym bohaterki. Ponadto w kaszubskich zapisach dziewczynka nie zawsze idzie do babci – niekiedy do starej niańki (Lorentz 1913, s. 131), starki/staruszki (nazwa regionalna stosowana także na określenie babki; Lorentz 1913, s. 154; 1914, s. 545, 491; 1924, s. 614, 650, 759, 793). Z kolei osobą wyzwalającą bywa tzw. leśny (myśliwy, np. Lorentz 1913, s. 131; 1914, s. 545; 1924, s. 650, 759, 793), strzelec (Lorentz 1913, s. 154; 1924, s. 614) lub jeger (Bajki Warmii i Mazur 1956, s. 33; wpływ niemiecki).
Baśń o Czerwonym Kapturku w niektórych punktach zbieżna jest z opowieścią o kozie i siedmiu koźlątkach (AT 123; w PBL brak odpowiedniego typu), które matka ratuje z brzucha wilka, rozcinając go nożyczkami i nakładając kamienie, w efekcie czego zwierzę zdycha (Lorentz 1913, s. 122; 1914, s. 565-566; 1924, s. 615; por. Federowski 1902, s. 5-6). Być może z tego powodu w PBL odnotowano wersje o kozach w obrębie T 333 (Krzyżanowski 1962, s. 116).
Rodzime bajki o dziewczynce w czerwonej czapce w przeciwieństwie do wersji francuskiej i niemieckiej są bardzo krótkie, oszczędne w słowa, pozbawione elementów oryginalnych, poza zapisem gwarowym. Duża wierność wobec pierwowzoru (wersja Grimmów) i nieliczna reprezentacja na ziemiach polskich, do tego występująca na ograniczonym obszarze (Kaszuby, Warmia i Mazury), wskazują na napływowy charakter wątku T 333 i jego niewielkie oddziaływanie na polski folklor, w którym funkcjonował jako pouczający przykład.
W związku ze znaczną popularnością opowieści o Czerwonym Kapturku na całym świecie doczekała się ona różnorodnych interpretacji. Według antropologów historia o pożeraniu człowieka i jego wydobywaniu z ciała wilka wpisuje się w system mitów solarnych i innych zjawisk cyklicznych. Według tego ujęcia czerwień kapturka ma symbolizować zachodzące i wschodzące słońce, zaś czerń wilka ciemność, która słońce pochłania (m.in. Edward Burtnett Tylor; zob. Zipes 1993b, s. 18). Zdecydowanie częściej historia o dziewczynce i wilku bywa rozpatrywana jako opowieść o konflikcie między pierwiastkiem męskim a żeńskim oraz o → inicjacji seksualnej (Fromm 1951, s. 95-96; Orenstein 2002). Czerwień nakrycia głowy dziewczynki ma być symbolem jej dojrzałości płciowej (menstruacji), jak też defloracji. Jednocześnie kolor kapturka ma kojarzyć się z → ogniem, biologiczną witalnością oraz doświadczaniem (Bezerra de Menesess 2010, s. 269). W skrajnych odczytaniach proponuje się traktować baśń o Czerwonym Kapturku jako opowieść o prostytucji, ze względu na to, że w XVII-wiecznej Francji kolor czerwony, wprowadzony do opowieści przez Perraulta, kojarzony był z nierządem (Eisfeld 2015, s. 73). Erotyczne podteksty bywają współcześnie eksponowane przez twórców kina tworzących tzw. pornoadaptacje baśni o Czerwonym Kapturku (Kowalczyk 2015, s. 85), co nie jest zjawiskiem odosobnionym (Jorgensen 2008, s. 305–307). Dla większości badaczy opowieść o dziewczynce i wilku ma jednak charakter dydaktycznej przestrogi przed kontaktami z → obcymi. W polskich przekazach oralnych nie ma śladów potwierdzających inny niż powyższy sposób odczytania wątku.
W rodzimej tradycji literackiej wątek Czerwonego Kapturka doczekał się licznych realizacji, zwłaszcza adresowanych do dzieci, np. Artura Oppamana, Emilii Koratyńskiej, Jana Brzechwy. Współcześnie baśń o Czerwonym Kapturku należy do jednych z najchętniej adaptowanych na potrzeby literatury, filmu i teatru, nierzadko w nietypowych wersjach, w których to np. dziewczynka (dziewczyna, kobieta) jest stroną dominującą nad wilkiem (młodzieńcem, mężczyzną), bądź wilk zostaje zrehabilitowany albo też w ogóle nie występuje. Świadectwem tego typu działań literackich jest przygotowana przez Sandrę L. Beckett antologia Revisioning Red Riding Hood around the World. An Anthology of International Retellings (Beckett 2014), zawierająca nowe odczytania znanej historii zaproponowane przez pisarzy z różnych stron świata. W zbiorze mieszczą się również przewrotne polskie wersje – Czerwony Kapturek (2005) Joanny Olech i Grażki Lange wraz z komentarzem (Beckett 2014, s. 45-51) oraz Czerwony Kapturek. Bajka myśliwska (2008) Bogdana Butenki (Beckett 2014, s. 175-186). Czerwony Kapturek stał się także bohaterem folkloru współczesnego, m.in. dowcipów i memów (zob. Netografia). Funkcjonuje również jako nazwa własna przedszkoli, klubów i restauracji.
Źródła: Bajka o Czerwonym Kapturku, [w:] Rosyjska gwara staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce. Wybór tekstów, wyb. Paśko-Koneczniak D. i in., 2016; Bajki Warmii i Mazur, red. Koneczna H., Pomianowska W., 1956; Beckett S.L., Revisioning Red Riding Hood around the World. An Anthology of International Retellings, 2014; Federowski M., LB, t. 2, cz. 2, 1902; Grimm W. i J., Baśnie dla dzieci i domu, 2010; Grimm J. i W., Czerwony Kapturek, [w:] Baśnie braci Grimm, t. 1, przeł. Bielicka E., Tarnowski M., 1989; Lorentz F., TP, z. 1, 1913; z. 2, 1914; Lorentz F., TP, z. 3, 1924; Perrault Ch., Mały Czerwony Kapturek, [w:] tenże, Bajki Babci Gąski,przeł.Januszewska H., 1993; The Trials and Tribulations of Little Red Riding Hood, ed. by Zipes J., 1993.
Opracowania: Bezerra de Meneses A., Red, green and yellow: Everything was once upon a time, „Estudos Avançados” 2010, vol.24 (69); Dundes A., ed. Little Red Riding Hood: A Casebook 1989; Eisfeld C., How Fairy Tales Live Happily Ever After: (Analyzing) The Art of Adapting Fairy Tales, 2015; Fromm E., Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów, przeł. Marzęcki J., 1951; Jorgensen J., Erotic Tales [hasło w:] The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales, ed. by Haase D., 2008; Kowalczyk K., Sfilmuję ci bajeczkę… Pornograficzne adaptacje baśni na przykładzie Czerwonego Kapturka, [w:] Bękarty X muzy. Filmowe adaptacje materiałów nieliterackich, red. Dudziński P., Dudziński R., Kowalczyk K., 2015; Krzyżanowski J., PBL, t. 1, 1962; Levorato A., Language and Gender in the Fairy Tale Tradition. A Linguistic Analysis of Old and New Story Telling, 2003; Orenstein C., Little Red Riding Hood Uncloaked: Sex, Morality, and the Evolution of a Fairy Tale, 2002; Tehrani J. J., Department of Anthropology and Centre The Phylogeny of Little Red Riding Hood, „Plos One” 2013, no. 18; Verdier I., Little Red Riding Hood in Oral Tradition (1993), trans. by Gaughan J., „Marvels & Tales: Journal of Fairy-Tale Studies” 1997, vol. 11, no. 1/2; Ziolkowski J., Fairy Tales from Before Fairy Tales. The Medieval Latin Past of Wonderful Lies, 2009; Zipes J., Little Red Riding Hood, [hasło w:] The Oxford Companion to Fairy Tales, ed. by Zipes J., 2002;Zipes J., Prologue: Framing Little Red Riding Hood, [w:] The Trials and Tribulations of Little Red Riding Hood, ed. by Zipes J., 1993a; Zipes J., The Trials and Tribulations of Little Red Riding Hood, [w:] The Trials and Tribulations of Little Red Riding Hood, ed. by Zipes J., 1993b; Zipes J., Why Fairy Tales Stick. The Evolution and Relevance of a Genre, 2006.
http://demotywatory.pl/4570785/Bajki-jakies-takieinne [20.10.2017]; http://demotywatory.pl/4667843/Czasy-sie-zmieniaja [20.10.2017]; http://demotywatory.pl/4124338/Czerwony-kapturek-wspolczesna-wersja [20.10.2017].
