Jedna z siedmiu wyodrębnionych przez Władimira Proppa postaci → bajki magicznej, z których każda ma przypisany jej tylko właściwy krąg działań. Zadaniem donatora jest udzielenie → bohaterowi → rady lub przekazanie czarodziejskiego środka, umożliwiającego mu likwidacją początkowego nieszczęścia stanowiącego zawiązanie akcji. Niezbędnym warunkiem uzyskania wsparcia jest pomyślne przejście przez protagonistę wyznaczonej próby (Propp 1969, s. 72-75). Spotkanie z darczyńcą i związane z tym zadania wymagają od bohatera pokonania strachu, słabości, obrzydzenia lub wykazania się sprytem i przebiegłością, mających poświadczać jego dojrzałość i gotowość do pełnienia określonych ról społeczno-kulturowych (Propp 2000, s. 39; Robotycki, Szpilka 1983, s. 90).
W większości wypadków weryfikacja przez donatora cech protagonisty stanowi pierwszy etap wyprawy w bajkowe → zaświaty (np. T 304 „Strzelec i królewna”; T 551 „Wyprawa po żywą wodę”; T 675 „Głupiec poślubia królewnę”). Niekiedy zostaje on poddany próbie dopiero w drodze powrotnej do → domu, rzadziej musi sprostać dwóm sprawdzianom, zarówno przed, jak i po osiągnięciu celu swej podróży. Szeregu takich przykładów dostarczają bajki z motywem → ucieczki, np. T 327A „Czarownica i dzieci (Jaś i Małgosia)”, T 327C „Jędza i karzełek” i T 327E „Ucieczka od czarownicy”. W niektórych bajkach zdobyte w ramach próby obiekty przynoszą ostateczne rozwiązanie konfliktowej sytuacji. Ilustrują to np. fabuły typu T 480C „Dwie siostry i diabeł”. Dochodzi w nich do spotkania dwóch dziewcząt z → diabłem, pełniącym funkcję donatora i → antagonisty, przy czym najpierw zostaje z nim skonfrontowana dobra → siostra, a następnie zła. Czart prosi każdą z nich do tańca, ale tylko pierwszej pannie udaje się przechytrzyć → demona. Chcąc zyskać na → czasie, kobieta żąda od niego różnych części ubrania, a następnie zmusza go do noszenia → wody w przetaku.Wykonanie tych poleceń przeciąga się do świtu, oznaczającego koniec czasu działalności biesa. Dziewczyna wraca szczęśliwie do domu, podczas gdy jej przyrodnia siostra zostaje pozbawiona życia przez diabła, ponieważ od razu zażądała całej garderoby, po czym poszła z nim tańczyć (Rzepnikowska 2005, s. 156-164).
W bajkach T 480C demon należy do kategorii wrogich donatorów, charakteryzujących się tym, że przejmują część uprawnień antagonisty (Propp 1969, s. 74). W takich sytuacjach przekazanie niezwykłego środka lub pozbawionych czarodziejskich właściwości dóbr materialnych nie odbywa się ani dobrowolnie, ani bezinteresownie. Jedynym sposobem jego pozyskania jest kradzież, oszustwo lub rozwiązania siłowe. Donator dobroczynny przekazuje magiczny środek wprost bądź go wskazuje, sprzedaje lub pozwala znaleźć (Propp 1969, s. 46-47). W opowieściach typu T 311 → „Zakazany pokój” jednym z takich dostarczycieli jest biała → mysz, zamieszkująca zakamarki wielkiego → zamku. Zjawia się ona nagle, by przekazać bohaterce złoty kluczyk o wskrzeszających właściwościach, dzięki któremu panna może ożywić swoje siostry:
Po wręczeniu cudownego → przedmiotu zwierzę znika równie niespodziewanie, jak się pojawiło, i więcej w bajce już nie występuje, co typowe dla funkcjonowania większości bajkowych donatorów (Wróblewska 1995, s. 138-139).
Rolę istoty wspomagającej bohatera we wszelkich działaniach rozstrzygających losy bajkowego świata pełni zwykle → starzec/staruszka lub obdarzone ludzkim głosem zwierzę, rzadziej duch czy demon. W zasadzie nie występują żadne wyraziste znaki sugerujące możliwość przybycia istoty wspomagającej bohatera, poza faktem zaistnienia sytuacji kryzysowej. Bezradny bohater musi np. uwolnić zaklętą → królewnę (T 554 „Wdzięczne zwierzęta”) lub zdobyć → wodę żywą (T 550 „Ptak złotopióry”). Nagły sposób pojawienia się darczyńcy w momencie najbardziej odpowiednim z perspektywy protagonisty sugeruje, że jest istotą reprezentującą wyższy wymiar sakralny, nadprzyrodzony. Ze względu na daleko posuniętą personifikację – zdolność do samodzielnego myślenia, działania, a także umiejętność posługiwania się ludzką mową, do tej samej kategorii istot należą również zwierzęcy dostarczyciele (Wróblewska 1995, s. 138-139; Wróblewska 2005, s. 548-549). Obraz bezinteresownej i skutecznej pomocy bajkowego donatora doczekał się psychologicznej interpretacji, według której należy go postrzegać jako uosobienie nieświadomych, a potencjalnie w ludziach istniejących sił i umiejętności, wyzwalanych w momencie zagrożenia życia lub zdrowia (Jung 1993, s. 441).
Bajkowy dostarczyciel poddaje protagonistę próbie słownej lub przez działanie. O ile pierwszy typ sprawdzianu bohater zawsze wykonuje samodzielnie, o tyle drugi odbywa się niekiedy przy udziale pomocnika. W tej roli często występuje → koń lub wdzięczne → zwierzęta. Szeregu przykładów spotkania z przedstawicielami bajkowego → sacrum, przybierającego formę zrytualizowanych reakcji werbalnych, dostarczają bajki o dwóch siostrach i miesiącach (T 480B „Dwie siostry i miesiące”). Pytania stawiane bohaterkom dotyczą dwóch spraw: jak się miesiące (żywioły) nazywają (Udziela 1898, s. 136; Saloni 1908, s. 266; Witanowski 1893, s. 123) lub/i który z nich jest najładniejszy (najlepszy) (Siarkowski 1885, s. 66; Jaworek 1920, s. 367; Ciszewski 1894, s. 139). W przeciwieństwie do złej siostry, która przezywa miesiące: „kwiecień plecień, maj pchaj” (Saloni 1908, s. 266), „Tén Marzec – tén starzec”; „Máj – strál, taki, nie taki” (Ciszewski 1894, s. 139), lub jedne żywioły chwali, a drugie gani, np. „mróz nazwała siwy, wicher nazwała świstak, desc lórny, miesiąc krzywy i blady, i tylko słońce jesce dosyć ładne” (Kolberg 1964 (18), s. 189), → pasierbica nie wyróżnia żadnego z miesięcy ani ze zjawisk przyrody: „Wszyscyście, moi panowie, piékni i sobie równi” (Ciszewski 1894, s. 139), „Wszyscyście piekni równo, a nazywacie sie: styceń, luty, marzec, kwiecień... – aze do grudnia wszyćkich wymówiła” (Udziela 1898, s.136), za co otrzymuje stosowne wynagrodzenie (Rzepnikowska 2005, s. 152).
Postać donatora występuje nierzadko w → legendzie. Jednak ze względu na to, że ten typ opowieści prezentuje chrześcijańską wizję świata, rola dostarczyciela przypada przedstawicielom sacrum, np. → Matce Boskiej, → Jezusowi czy → aniołowi. Ich wsparcie rzadko sprowadza się do wręczenia darów czy udzielenia wskazówek niezbędnych do poprawy sytuacji bohatera. Zazwyczaj pełnią rolę duchowych przewodników, próbujących przekonać błądzących o potrzebie realizacji zasad religijnych, a wątpiącym dostarczyć dowodów na istnienie → Boga. Ilustrują to np. bajki o „Dziwnych sądach Bożych” (T 759), w których wysłannik niebios kradnie, zabija, oszukuje, by pokazać zagubionemu → pustelnikowi, że wszystko stanowi część nieprzeniknionego dla człowieka Boskiego planu (Wróblewska 2005, s. 549).
Postać darczyńcy w roli przewodnika → inicjacji okazała się inspirująca dla literatury dziecięcej, w tym dla → baśni literackiej. W literaturze jednak proponuje się nowe, odbiegające od tradycyjnego, wzorce inicjacji, bez trudnych zadań czy typowych prób potwierdzających osiągnięcie przez protagonistę dojrzałości, jak i nowe wcielenia donatora spoza sfery sacrum, np. ożywione zabawki czy przedmioty codziennego użytku(Wróblewska 2003, s. 30-35).
Źródła: Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Jaworek P., Gwary na południe od Chrzanowa, MPKJ 1920, t. 7; Kolberg O., DW, t. 21, cz. 2, 1964 (1888); Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, zebr. i oprac. Simonides D., 1977; Saloni A., Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Siarkowski W., Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Pińczowa, ZWAK 1885, t. 9; Udziela S., Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego mieszkającego po prawym brzegu Wisły, „Wisła” 1898, t. 12; Witanowski M. R., Lud wsi Stradomia pod Częstochową, ZWAK 1893, t. 17.
Opracowania: Jung C. G., Fenomenologia ducha w baśniach, [w:] tenże, Archetypy i symbole. Pisma wybrane, wyb., przeł. Prokopiuk J., 1993; Propp W., Morfologija skazki, 1969; Propp W., Istoričeskije korni volšebnojskazki, 2000; Robotycki Cz., Szpilka W., W każdej bajce jest ułamek prawdy (O „funkcji” daru w bajce), „Prace Etnograficzne” 1983, z. 18; Rzepnikowska I., Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej, 2005; Wróblewska V., Czas i przestrzeń w ludowych bajkach magicznych o zakazanym pokoju (T 311), AUNC XLV, 1995; Wróblewska V., Inicjacyjny charakter baśni literackich, [w:] Z problemów prozy. Powieść inicjacyjna, red. Gutowski W., Owczarz E., 2003; Wróblewska V., Starzec i anioł – o donatorach w bajkach ludowych, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, t. 2, red. Ługowska J., 2005.
