Często występujący w folklorze → motyw o różnorodnych funkcjach. W → bajkach magicznych pełni zazwyczaj rolę znaku i służy powiadamianiu → bohaterów o zdarzeniu, m.in. o → śmierci brata (np. T 300 „Królewna i smok”, T 511 „Macocha i pasierbica”, T 550 „Ptak złotopióry”); niekiedy, podobnie jak w → legendach i → podaniach, ma powiązania ze światem demonicznym i nadprzyrodzonym (np. T 330A „Kowal i diabli (śmierć na gruszy)”, T 812 „Zagadki diabelskie”). W → bajkach ajtiologicznych i legendach drzewa ściśle wiążą się z Panem → Jezusem i kolejnymi etapami jego życia, od ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu, przez chodzenie po świecie, aż do śmierci na krzyżu (np. T 2651 „Osika i leszczyna”, T 2442C „Ucieczka św. Rodziny do Egiptu”, T 2445 „Drzewo krzyża świętego”). W kawałach i anegdotach pojawia się jako ważny element krajobrazu i miejsca zdarzeń, głównie przygód → złodziei, oszustów i głupich → sąsiadów (np. T 1587 „Marchołtowe drzewo”, T 1575 „Skarb zakopany pod drzewem”, T 1250 „Schodzenie z drzewa”). W → bajce nowelowej drzewa występują rzadko, w roli analogicznej jak w bajce magicznej, i np. dotyczą → zagadki stawianej przed bohaterami jako warunek przeżycia (T 922 „Król i opat (providentia Dei)”; zob. T 461 „Trzy włosy z brody diabła”). Natomiast w → bajce łańcuszkowej drzewo staje się elementem świata stworzonego przez → Boga (T 2030D „Gruszka”). Teksty bajek polskich utrwaliły też kosmogoniczny obraz drzewa łączącego świat ludzi ze światem boskiego → sacrum (T 1540 „Wysłaniec z raju”).
W bajkach pojawiają się niemal wszystkie gatunki drzew znane z wiejskiego krajobrazu, zarówno owocowe (głównie grusza, jabłoń), liściaste (dąb, osika, leszczyna, brzoza, topola, lipa, jarzębina, dereń), jak i iglaste (świerk, modrzew, kosodrzewina). Zdarzają się nawet drzewa egzotyczne (figowiec), które trafiły do ludowych narracji zapewne z opowieści wędrowców lub kazań. Wpływ nauk kościelnych widoczny jest również w przypisywanemu roślinom pochodzeniu. Drzewo wedle światopoglądu religijnego, odzwierciedlonego w bajkach, zostało stworzone przez Boga wraz z innymi składnikami rzeczywistości, co dokumentuje nieco żartobliwa wierszowana bajka łańcuszkowa T 2030D, zaczynająca się od słów:
Ostatecznie zesłany przez Boga → anioł rozwiązuje problem, kolejne zwierzęta, żywioły i → przedmioty uginają się przed jego mocą, a i „Gruszki same spadają!” (Zalewski 1902, s. 204). Drzewo, przynależące do boskiego stworzenia (por. Udziela 1898, s. 291), w świecie przedstawionym bajki występuje w kolekcji ze zwierzętami, żywiołami i narzędziami pracy ludzkiej, ostatecznie służącymi człowiekowi. W kulturze tradycyjnej symbolika gruszy oscyluje wokół archetypicznych, przedchrześcijańskich sensów związanych głównie z witalnością i istnieniem na granicy rzeczywistości boskiej i ziemskiej (Paczos 2006, s. 11).
Objaśnienia natury religijnej odnośnie do drzew znajdujemy również w bajkach ajtiologicznych (T 2651, T 2442C), wiążących te rośliny z życiem, → słowem i działaniem Chrystusa. Najszerzej znany jest przekaz o osice i leszczynie, mający związek z małym Jezusem i jego → matką (zob. Simonides 2010, s. 110; Simonides 2008, s. 30; zob. T 2442C; Mianecki 2000, s. 345-347):
Na tę więc pamiątkę postanowił Pan Jezus, że osica ciągle trzepoce listkami, niby z bojaźni, choć jest czysto pogoda na niebie, a pod laszczyną jak grzmi, kiedy człowiek stanie, jest pewny, że go grom nie zabije (T 2442C; Siarkowski 1883, s. 117).
W innych wariantach bajki ajtiologicznej wątków T 2651 oraz T 2442C, także opowiadających o chronieniu się Św. Rodziny przed burzą (Gustawicz 1882, s. 245), ekwiwalentem usłużnej i opiekuńczej leszczyny jest brzoza (Świętek 1902, s. 253), zaś tchórzliwej osiki – jarzębina (miał się na niej powiesić Judasz, gdy odmówiła mu osika – Kosiński 1904, s. 46; T 2651, osika o drewnie zabarwionym na czerwono diabelską krwią – Sulisz 1906, s. 62; T 2490 „Wilk stworzony przez diabła”, Mianecki 2000, s. 346). Wielopoziomowe waloryzowanie drzew oraz przeciwstawianie dobrych i zabezpieczających życie tym, które nie służą człowiekowi i raczej podlegają sile diabelskiej, jest zakorzenione w myśleniu tradycyjnym (Dunin-Karwicka 2012, s. 49). Powyższe przekonanie znalazło wyraz w wielu ludowych wierzeniach i zwyczajach (Marczewska 2002, s. 142, 168), a nawet w nazewnictwie: osika nosi bowiem gwarowe miano „diabełk” (Marczewska 2002, s. 167). Na przykład brzozowe gałązki zabrane w Boże Ciało do → domu mają go chronić przez cały rok od pożaru i pioruna (Marczewska 2002, s. 153-175). Tę pozytywną waloryzację brzozy, w porównaniu z topolą, znajdujemy też w bajkach ajtiologicznych:
To też Boska osoba dała tak tym drzewinom: że jedna z nich, brzezina, ma ciągle rozpuszczone w powietrzu gałęzie i za lada wietrzyka puchaniem zgina, niby się kłaniając, ku ziemi swe pławiny [gałęzie], druga zaś, topola, stoi jak wryta i hardo ku obłokom wznosi swój wierzchołek (Siarkowski 1883, s. 117; zob. Simonides 2010, s. 110-111; Marczewska 2002, s. 149).
Religijny punkt widzenia odzwierciedlają także realizacje wątku T 2445 rozpowszechnione w Polsce najprawdopodobniej w XIV w. przez duchowieństwo (Krzyżanowski 1954, s. 296). Według tych przekazów drzewo Krzyża, na którym zawisł Chrystus, wyrosło z gałązki z rajskiego Drzewa Życia, zasadzonej na grobie → Adama. Gdy drzewo to urosło, chciano użyć go do budowy biblijnej świątyni Salomona, ale niepowodzenia spotykały obrabiających je robotników, dlatego użyto go na kładkę. Z tą kładką zaś wiąże się widzenie królowej Saby, jakie miała w drodze do Salomona. Wstępując na nią, miała wizję, że na tym drzewie zawiśnie Mesjasz. Na tę wieść Salomon kazał zatopić drewno, dlatego znalazło się w sadzawce Siloe, skąd je wydobyto i użyto do zrobienia krzyża dla Chrystusa (Polivka 1891, s. 64−99; Dunin-Karwicka 2012, s. 52). W Polsce najbardziej rozpowszechniona jest pierwsza część opowieści (Malinowski 1901, s. 181; Bajki Warmii... 1956, s. 170), niemniej znane są i wersje pełniejsze (Brzega 1910, s. 206-207), włącznie z legendowymi przekazami o relikwiach Drzewa Krzyża Św., jak też z pieśniowymi wersjami tych legend (Adamowski 1992). Nie do końca jest jasne, jakiego gatunku było to drzewo. Zwykle – jak w folklorze europejskim – jest ono oceniane pejoratywnie i „ukarane” za to, że jego drewno nie nadawało się na narzędzie męki (np. osika, kosodrzewina). Jednostkowo spotykamy w naszych legendach wersję, według której drzewo dostarczające budulca dla krzyża, zostało uznane za „święte”, „błogosławione” i nagrodzone (Dunin-Karwicka 2012, s. 55; Lebeda 2002, s. 221-228; Kobielus 2011, s. 61-68; por. pozytywnie oceniony modrzew w pieśni o drzewie Krzyża św., Adamowski 1992, s. 13).
Drzewo w polskiej tradycji bajkowej jest nacechowane ambiwalencją: pochodzi od Boga i pozostaje biblijnym symbolem życia, śmierci, zbawienia, zmartwychwstania (Kobielus 2006, s. 61), zamykając niejako święty cykl w drzewne kontinuum. Zarazem jednak ciąży ku diabelskiej sile, co dokładniej widać w odzwierciedlających światopogląd tradycyjny tekstach bajek, zwłaszcza magicznych, i w podaniach. Wiążą one drzewa z → diabłem i chtonicznym światem śmierci, jak na przykład warianty wątku T 330A, w których bohater (→ kowal, → pustelnik) zaprzedaje → duszę szatanowi, w zamian uzyskując magiczną moc nad drzewem, zwykle gruszą. Gdy diabły przychodzą, by zabrać go do piekła, lub przybywa śmierć, aby go uśmiercić, bohater usiłuje się wykpić. Dwie próby nie przynoszą efektu, dopiero trzecia jest skuteczna, gdyż wykorzystuje w niej drzewo gruszy:
Motyw uwięzienia na drzewie lub w drzewie w kontekście świata demonicznego obecny jest np. w wersjach wątku T 331B „Śmierć w dziuple”:
Realizowany tu motyw unieruchomienia, typowy także dla → bajek zwierzęcych (schwytanie → antagonisty w drzewo-pułapkę, np. T 162; Lorentz 1913, s. 240; Cercha 1900, s. 114), jest waloryzowany negatywnie i wiąże się ze śmiercią. Bezruch w tradycyjnym systemie symbolicznym oznacza utratę życia (Smyk 2011, s. 127).
Drzewo wpisuje się także w światopogląd mityczny utrwalony w bajkach magicznych o nadludzkich pomocnikach i wdzięcznych zwierzętach. Pokazują to opowieści z motywem złotego lub srebrnego drzewa ze złotymi → owocami (głównie złota → jabłoń ze złotymi jabłkami), ale także realizacje wątków T 300 oraz T 511, w których jest jednym z elementów spełniającym funkcję powiadamiania (Propp 1976, s. 131). W pierwszym przypadku dwaj bracia bliźniacy, wybierający się w świat, wbijają w drzewo → nóż. Jego ostrze rdzewieje, gdy jeden z nich ginie lub kamienieje. Po tym magicznym znaku brat poznaje, że drugiemu przytrafiło się nieszczęście i śpieszy mu na pomoc:
[Najstarszy brat został zamieniony w solny kamień.]
W tym samym czasie powrócił brat średni pod topolę. Ogląda scyzoryki, najstarszego brata scyzoryk zardzewiały. Był więc już pewny, że brat nie żyje. Ale postanowił wyśledzić jego mordercę i pomścić na nim śmierć brata. W tym więc celu puścił się drogą na prawo. […] (T 300; Ciszewski 1887, s. 84-87; Saloni 1903, s. 378 – lipa).
Drzewo funkcjonuje razem z nożem jak przedmiot magiczny. Magia takiego przedmiotu działa przez styczność i uzależniona jest od właścicielem noża. Komunikacja między osobą a magicznym przedmiotem nie zależy od odległości. (Propp 1976, s. 131).
Z kolei w bajkach magicznych wątku T 511 magiczne drzewo powiadamia bohaterów na dwa sposoby. Po pierwsze, wyrasta w miejscu zakopania wnętrzności magicznego zwierzęcia, ulubionego przez → sierotę (krówka, byczek), a zabitego przez złą siostrę, tym samym je ujawniając. Po drugie, owoce tego drzewa (np. czerwoniutkie jabłka) pozwalają się zerwać tylko dobrodusznej → pasierbicy, czym zwracają uwagę → królewicza, który poślubia dobrą dziewczynę (T 511; Karłowicz 1887, s. 246-247; Kowerska 1897, s. 453-455). Obraz drzewa służącego komunikacji spotkamy też w bajkach o chytrej i głupiej → kobiecie (T 1462 „Dziewczyna udaje głos boży”) oraz w bajkach o → złodziejach i oszustach (T 1575A „Sprytny dłużnik (Wierzyciel)”). W tego typu wypadkach nie ma jednak mowy o roślinach w roli przedmiotów magicznych, gdyż to siedzący na drzewach ludzie udają zaświatowe głosy.
W niektórych bajkach magicznych zostaje podkreślona silna więź drzewa i człowieka na zasadzie analogii. W bardzo popularnym wątku T 301 „Bracia zdradzieccy” występuje młodzieniec o znaczącym mianie Wyrwidąb, charakteryzujący się niezwykłym pochodzeniem i obdarzony nadludzką siłą (Ciszewski 1887, s. 104). Geneza jego imienia oraz cechy wiązać można ze światopoglądem tradycyjnym, wedle którego dąb w wielu kulturach naszej szerokości geograficznej jest ważnym elementem systemów religijnych, miejscem przebywania → dusz, a więc drzewem uczestniczącej w mediacji między światami, najpotężniejszą rośliną i symbolem siły fizycznej (Marczewska 2002, s. 103; Kobielus 2006, s. 52-54).
Ludowe opowieści komiczne również przywołują archetypowe funkcje drzewa. W realizacjach wątku T 1540 po pniu i konarach wiedzie droga do raju (Propp 2003, s. 232-233), a więc do dobrego sacrum, ku pozytywnie waloryzowanej górze. Drzewo bowiem, gdy stoi w centrum, w myśleniu tradycyjnym stanowi oś świata, służąc mediacji między sferami kosmicznymi: sferą chtonicznego i groźnego podzmienia, sferą ludzkiego świata oraz boską sferą nieba (Eliade 1998, s. 28-29; Eliade 1999, s. 35; Tomiccy 1975, s. 162-164; Smyk 2009, s. 49-50; Smyk 2007, s. 23-24). Kosmos przybiera kształt ogromnego drzewa, przez które objawia się największa świętość i bóstwo (Eliade 2000, s. 285-300; Vulcănescu 1979, s. 32-40).
W innych bajkach komicznych, podobnie jak w bajkach nowelowych, w których występują drzewa, ujawnia się światopogląd trickstera – spryciarza i łgarza. W tym obrazie świata drzewo zostaje wykorzystane do przechytrzenia antagonistów, jak w realizacjach wątków T 1587 oraz T 921 „Król i sprytny chłopiec (Salomon i Marchołt)”, bowiem skazaniec wynegocjował, że sam wybierze sobie drzewo, na którym ma zawisnąć (→ Wisielec). Gdy żadne mu nie odpowiada, uchodzi z życiem (Krzyżanowski 1994, s. 212, 383). W innych opowieściach spryciarze dowiadują się o miejscu ukrycia → skarbów, którym często okazuje się przestrzeń pod drzewem (T 1575, T 1575B "Biedak i skarb bogatego brata"). Z kolei w kawałach → głupcy odpiłowują konar, na którym siedzą (Saloni 1908, s. 283; T 1240 "Konar odpiłowany") i spadają z drzewa, albo odcinają gałęzie w trakcie wspinaczki i nie mogą potem zejść (T 1250). W innych anegdotach głupiec naśladuje → olbrzyma i przygina wierzchołek drzewa do ziemi, przez co wylatuje w powietrze. By uniknąć kompromitacji, twierdzi, że popisywał się umiejętnością skakania (T 1051 „Zgięcie drzewa”). Z kolei w bajkach magicznych i nowelowych niewykonalne zadania dotyczą odpowiedzi na pytania dotyczące drzew, zaliczane do → zagadek diabelskich: ile jest liści na drzewie lub dlaczego drzewo przestało rodzić owoce (T 461 Witowt 1903, s. 556; por. T 922; Propp 2000, s. 208-209).
Nawiązania do bajek o drzewach funkcjonują na wiele różnych sposobów w polskiej kulturze współczesnej, zarówno na poziomie języka, kultury popularnej, jak i nowych mediów. Na przykład bajka łańcuszkowa o kozie i gruszce, w wersji śpiewanej przez ludową artystkę Helenę Goliszek (1906-1999), dostępna jest na YouTube (zob. Netografia). Włączyła ją także do swego repertuaru poetka śpiewająca Agata Budzyńska (1964-1996) jako element humorystyczny finału koncertów. Imię Wyrwidąb stosowane jest w nazwach własnych, np. hoteli, jak też firm zajmujących się wyrębem lasu. W polszczyźnie utrwaliło się także przysłowie „Marchołtowie drzewo”, oznaczające wykręty, wykrętne odpowiedzi, będące skrótem łacińskiego „Arbor suspendio eligenda” („Wybieranie drzewa do powieszenia”), a w polskiej kulturze wyraźnie nawiązujące do przekazów o Marchołcie (Krzyżanowski 1994, s. 384). Motyw drzew jako roślin magicznych występuje też w literaturze dla dzieci i młodzieży, czego dowodzi bestsellerowy cykl powieści fantasy Andrzeja Maleszki Magiczne drzewo (2009-2015), który doczekał się już ekranizacji.
Źródła: Bajki Warmii i Mazur,red. Koneczna H., Pomianowska W., 1956; Brzega W., Gadeja. Materyał do poznania górali tatrzańskich, „Lud” 1910, t. 16; Cercha S., Przebieczany, wieś w powiecie wielickim,MAAE 1900, t. 4; Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie Olkuskim,cz. II, ZWAK 1887, t. 11; Gustawicz B., Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Część druga, ZWAK 1882, t. 6; Karłowicz J., Podania i bajki zebrane na Litwie, ZWAK 1887, t. 11; Knopp O., Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego (ciąg dalszy), „Wisła” 1895, t. 5; Kosiński W., Materyały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicyi zachodniej, ZWAK 1904, t. 7; Kowerska Z. A., Bajki z Józwowa w pow. Lubelskim, „Wisła” 1897, t. 11; Lorentz F., TP, z. 1, 1913; TP, z. 2, 1914; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Matyas K., Śmierć w wyobraźni i ustach gminu. Przyczynek do studium etnograficznego, „Wisła” 1894, t. 8; Nitsch K., Wybór polskich tekstów gwarowych, 1929; Piotrowska E., Bajka o drzewie, 2016; Saloni A., Lud łańcucki. Materyały etbigraficnze, MAAE 1903, t. 6; Saloni A., Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Siarkowski W., Podania i legendy o zwierzętach, drzewach i roślinach, ZWAK 1883, t. 7; Simonides D., Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, 2010; Simonides D., Opolskie legendy i bajki, 2008; Sulisz J., Zapiski etnograficzne z Ropczyc, „Lud” 1906, t. 12; Świętek J., Z nad Wisłoka. Rysy etnograficzne ze wsi Białobrzegi w powiecie łańcuckim, „Lud”, t. 8, 1902; Udziela S., Hagada, „Lud” 1898, t. 4; Witowt, Baśni z powiatu radzyńskiego, „Wisła” 1903 t. 17, z. 5; Zalewski A., Polski przyczynek do „Hagady”, „Lud” 1902, t. 8.
Opracowania: Adamowski J., Pieśniowa wersja legendy o drzewie Krzyża świętego, „Twórczość Ludowa” 1992, nr 2; Dunin-Karwicka T., Drzewo na miedzy, 2012; Eliade M., Mit wiecznego powrotu, przeł. Kocjan K., 1998; Eliade M., Sacrum i profanum. O istocie religijności, przeł. Reszke R., 1999; Eliade M., Traktat o historii religii, przeł. Wierusz J. Kowalski, 2000; Kobielus S., Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, 2011; Kobielus S., Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytność i średniowiecze, 2006; Krzyżanowski J., Mądrej głowie dość dwie słowie. Pięć centuryj przysłów polskich i diabelskich tuzin z hakiem, t. 1, 1994; Krzyżanowski J., Proza polska wczesnego renesansu, 1954; Lebeda A., Wiedza i wierzenia ludowe, [w serii:] Komentarze do „Polskiego atlasu etnograficznego”, t. VI, red. Lebeda A., 2002; Marczewska M., Drzewa w języku u w kulturze,2002; Mianecki A., Las w podaniach mitycznych, [w:] Las w kulturze polskiej, t. I, red. Łysiak W., 2000; Paczos J., Symbolika gruszy w kulturze chrześcijańskiej, „Twórczość Ludowa” 2006, nr 3-4; Polívka J., Drobné příspěvky literárně historické, 1891; Propp W., Historyczne korzenie bajki magicznej, przeł. Chmielewski J., 2003; Propp W., Morfologia bajki, przeł. Wojtyga-Zagórska W., 1976; Propp W., Nie tylko bajka, wyb., przeł. Ulicka D., 2000; Smyk K., Językowo-kulturowy obraz sosny w polszczyźnie ludowej, LL 2007, nr 1; Smyk K., Jodła w ludowym obrazie świata, LL 2009, nr 1; Smyk K., Motyw drogi w ludowej bajce zwierzęcej, czyli o bajkowych skryptach drogi, [w:] Bajka zwierzęca w tradycji ludowej i literackiej, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2011; Tomiccy J. i R., Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, 1975; Udziela S., Hagada, „Lud” 1898, t. 4; Vulcănescu R., Kolumna niebios, przeł. Bieńkowska D., 1979; Zalewski A., Polski przyczynek do „Hagady”, „Lud” 1902, t. 8.
Stworzona je koza – Piosenka ludowa lubelska (Polish folk song), https://www.youtube.com/watch?v=4bY7J3KTx1w [dostęp: 20.12.2016]; Muzyka Źródeł. Stworzona je koza, https://www.youtube.com/watch?v=o_265c7Ihqc [dostęp: 20.12.2016].
