Wątek oznaczony w PBL jako T 514 „Przemiana płci” opowiadający o losach młodej bohaterki, która przebrawszy się w męski strój, przeżywa wiele niezwykłych przygód. → Motyw podszywania się pod przedstawiciela przeciwnej płci znany był od wieków i chętnie opracowywany przez poetów i nowelistów, nie był także obcy europejskiej literaturze ludowej (Krzyżanowski 1965, s. 93). Warianty wątku odzwierciedlają pożądane w tradycyjnej kulturze ludowej cechy męskie, do których zaliczano: siłę, szybkość, spryt, witalność, waleczność, odwagę, oraz żeńskie: uczynność, cierpliwość, poświęcenie w imię dobra innych, pracowitość, gospodarność i posłuszeństwo wobec autorytetów (Lasoń-Kochańska 2010, s. 9-10 ).
Na schemat fabularny przekazów T 514 składają się trzy zasadnicze wydarzenia: przebranie dziewczyny za → mężczyznę, próba płci i zdemaskowanie oszustwa oraz ocalenie bohaterki dzięki wsparciu nadzwyczajnych pomocników lub magicznej → metamorfozie (Krzyżanowski 1962, s. 166). Przebrana zazwyczaj za wojaka panna wikła się w zabawne, aczkolwiek kłopotliwe dla niej sytuacje, ale wychodzi z nich obronną ręką. Swoim postępowaniem i przymiotami charakteru zdobywa uznanie otoczenia, bowiem odgrywając rolę typowo męską, osiąga sukces, np. dochodzi do godności generała.
Na ziemiach polskich zanotowano niewiele wariantów wątku T 514, jednak odznaczają się one znaczną różnorodnością i obejmują niemal wszystkie jego odmiany (Krzyżanowski 1977, s. 240). Najbardziej zbliżone do niego realizacje stanowią dwie bajki kaszubskie, natomiast pozostałe zapisy oparte na koncepcie przemiany płci zawierają odmienne rozwiązania fabularne i znacznie większe bogactwo narracyjne, co stanowi skutek kontaminacji z innymi wątkami ludowymi.
W oralnych przekazach o przemianie płci mowa o dwóch powodach, dla których młoda → kobieta postanawia przywdziać męski strój i zostać wojakiem. W wariantach kaszubskich decyduje się na taki krok, aby zastąpić swojego → brata obawiającego się wstąpienia do armii. Z kolei w wersjach z południa kraju bohaterka podszywa się pod → żołnierza, aby połączyć się ze swoim ukochanym służącym w wojsku. Jedynie w wariancie zanotowanym przez Michała Federowskiego o przebraniu córki za mężczyznę decyduje ojciec, który ze względu na brak bardziej odpowiedniej osoby postanawia wysłać córkę z pszenicą na pobliski targ (Federowski 1897, s. 87).
Za każdym razem, kiedy dziewczyna sama podejmuje decyzję i bierze na siebie trudne zadania, czyni tak w imię miłości do krewnego lub wybranka. W pierwszym przypadku panna jest zazwyczaj córką chłopa, zaś w drugim – bogatą kupcówną zakochaną w ubogim młodzieńcu, wykorzystującą nie tylko swoją odwagę, ale również → pieniądze → ojca:
W podkarpackiej wersji bajki córka bogacza obdarowuje swojego wybranka – szeregowego → żołnierza – drogimi prezentami, co wywołuje gniew jej rodzica. Postanawia on posłać dziewczynę do klasztoru, aby ukarać ją za niesubordynację oraz by przerwać nieakceptowany przez siebie romans. Sprytna panna wymyśla sposób → ucieczki, po czym przedstawia go swojemu ukochanemu, a ten posłusznie wykonuje przekazane instrukcje. O zajściu dowiaduje się ojciec bohaterki i oznajmia, że odda córkę wraz z połową majątku temu, kto sprowadzi ją do domu. Zgłasza się śmiały żołnierz, któremu udaje się doścignąć zbiegów. Widząc pościg, dziewczyna poleca swojemu ukochanemu ucieczkę, a sam wykorzystuje nieuwagę napastnika: „ta pohyći tén ṕiśtul duo ńego, zastřeliła go. Ja go już zastřeliła, tak cem ṕilńij ś ńego~to ten ten mundur sevlékła, a sama śe do ńegó oblekła. Tag vźéna, śadła na kóńa, tak jechała jus po druǵégo césara, tak přisła po druǵégo césara, melduje śe za dezéntera" (T 514; Saloni 1903, s. 136).
Przyczyną kłopotów bohaterki zazwyczaj staje się jej uroda, bowiem w wyjątkowo pięknym żołnierzu (będącym w istocie przebraną kobietą) zakochuje się córka → króla, którą dziewczyna jest zmuszona poślubić. Gdy podczas nocy poślubnej okazuje się, że świeżo upieczony małżonek nie wywiązuje się ze swojego obowiązku względem → królewny, otoczenie nabiera podejrzeń wobec monarszego zięcia. Bohaterka kaszubskiego wariantu ucieka z → zamku i błąka się po → lesie, trafiając w końcu do chaty, w której zjada obfity posiłek, po czym odwdzięcza się dosyć osobliwie – defekując (→ Ekskrementy) na stół. Gospodyni → domu, → czarownica, po powrocie zastając mieszkanie w takim stanie, rzuca → klątwę na zuchwałego gościa: jeśli jest mężczyzną, ma się zamienić w kobietę, jeśli zaś kobietą – w mężczyznę. Tym sposobem → kara, którą miała ponieść bohaterka bajki, staje się jej wybawieniem. Wraca bowiem do zamku i dowodzi swojej męskości, zdobywając uznanie żony i teścia (Lorentz 1913, s. 167-168).
W polskiej tradycji znany jest także wariant powstały w wyniku kontaminacji T 514 z wątkiem T 513 „Nadzwyczajni pomocnicy” (Krzyżanowski 1977, s. 241), w którym dziewczyna przeżywa dodatkowe przygody. Wśród polskich realizacji wątku o przemianie płci znacznie większą popularnością cieszyły się jednak rozbudowane pod względem fabularnym opowieści ukazujące przebraną pannę spotykającą niezwykłych pomocników, wspomagających ją w realizacji trudnych zadań.
W bajkach o kobiecie wstępującej do wojska, by połączyć się z ukochanym, udaje się jej uniknąć ślubu z zauroczoną królewną po przejściu licznych prób, takich jak szybkie przyniesienie wody, zjedzenie wszystkich zapasów z magazynu oraz zamknięcie zawartości całego królewskiego skarbca w jednym worku (Barącz 1886, s. 63). Wykonanie zadań jest możliwie za sprawą napotkanych pomocników – człowieka widzącego na sto mil, → wiatru, który wszystko rozwiewa, żarłoka, szybkonogiego i siłacza. Niezwykłe wyczyny na tyle imponują władcy, że nalega na ślub królewny z przebrną dziewczyną. Bohaterka wyjawia więc swoją tajemnicę, a urzeczony przymiotami odważnej panny monarcha darowuje jej → winy i pozwala wyjść za mąż za wybranka (Barącz 1886, s. 64).
Bajki magiczne typu „Dziewczyna chłopcem” mają charakter → inicjacyjny, bowiem opowiadają o losach protagonisty, który, wchodząc w dorosłość, zmuszony jest udowodnić swoją społeczną dojrzałość i gotowość do wywiązywania się z tradycyjnie przypisanych mu ról. Próby, jakim poddawana jest panna, np. wyścig po wodę, zjedzenie ogromnej ilości jedzenia (→ Pożywienie) czy pokonanie groźnego przeciwnika, typowe są dla bohaterów męskich. Zarówno stawiane przez panną zadania, jak i wyróżniająca ją aktywność i samodzielność, zacierają granicę między płciami, zaburzając odwieczny porządek rzeczy. Jest to stan wyjątkowy, charakterystyczny dla świata na opak, dlatego w finale bajek o dziewczynie przebranej za chłopca przywrócony zostaje tradycyjny ład społeczny. Dziewczyna jako jednostka wykazująca wszelkie przymioty męskie staje się mężczyzną i przystępuje do pełnienia przypisanych tej płci funkcji (męża, ojca i władcy) albo zostaje wydana za swojego ukochanego i przyjmuje typowo kobiecą rolę żony generała, sama jednak nie będąc już wysokim rangą żołnierzem.
Do wyjątków należą bajki, w których zostaje nieco naruszona tradycyjna wizja świata. W podkarpackim wariancie wątku T 514 występuje bohaterka dzielna i sprytna, która sama dochodzi do pozycji generała, co później wykorzystuje, czyniąc ukochanego swoim pomocnikiem, aby móc spędzać z nim jak najwięcej → czasu. Płeć protagonistki wychodzi na jaw dopiero, gdy panna zachodzi w ciążę. Nie jest poddawana żadnym próbom, a cesarz, pełen uznania dla jej dzielności, pozwala jej na poślubienie wybranka (Saloni 1903, s. 137). Ciąża protagonistki oraz fakt, że do wszelkich godności i najwyższego stopnia w wojskowej hierarchii dochodzi dzięki własnym zaletom, upodabnia tę wersję bajki do → podań o papieżycy Joannie (Krzyżanowski 1958, s. 312-327), które mogły stanowić inspirację dla ludowego → gawędziarza.
W polskim folklorze znane są także bajki o dziewczynie przebranej za mnicha (→ Duchowny), pobożnością i pracowitością zyskującej sympatię braci klasztornych oraz lokalnej społeczności. Gdy córka karczmarza oskarża ją o złamanie ślubów zakonnych i wskazuje jako ojca swojego nieślubnego → dziecka, z pokorą przyjmuje karę. Odpokutowawszy, zostaje ponownie przyjęta do zakonu, gdzie po śmierci wychodzi na jaw, że brat Marynus był w istocie Marychną, a posądzenie o uwiedzenie panny – oszczerstwem (Grajnert 1861, s. 126; Malinowski 1901, s. 171-174). Żywot dziewczyny-zakonnika ma długą historię, sięgającą X w. Najprawdopodobniej opowieść ta za pośrednictwem kaznodziejów trafiła z Bizancjum do Europy i rozpowszechniła się wśród ludu (Jodłowski 1932, s. 50-52). Pochodzenie wątku T 514 nie jest jednak znane. Za jego prawdopodobne źródło uznaje się prawdziwe przypadki, kiedy dziewczęta przebierały się w męski strój, by uzyskać dostęp do sfer życia zarezerwowanych dla mężczyzn (Krzyżanowski 1977, s. 248), np. do edukacji (Brückner 1991, s. 453), albo jest pogłosem wydarzeń demaskowania transwestytów (Krzyżanowski 1977, s. 248-249).
Motyw zamiany płci znany był od wieków. W literaturze wykorzystany został m.in. przez Adana Mickiewicza w Grażynie i Henryka Sienkiewicza w Ogniem i mieczem. W kulturze współczesnej nawiązywał do niego Stanisław Bareja w filmie Poszukiwany, poszukiwana (1972) oraz serialu Zmiennicy (1986).
Źródła: Barącz S., Bajki, fraszki, podania, przysłowia i pieśni na Rusi, 1886; Federowski M., Lud białoruski na Rusi Litewskiej. Materyały do etnografii słowiańskiej, t. 1, 1897; Grajnert J., O świętym Marynusie, „Tygodnik Ilustrowany” 1861, t. IV, nr 105; Lorentz F., Teksty pomorskie, czyli słowińsko-kaszubskie, 1913;Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Saloni A., Lud łańcucki. Materyały etnograficzne,MAAE 1903, t. 6.
Opracowania: Brückner A., Dzieje kultury polskiej, t. 1, 1991; Jodłowski S., Święty Marynus. (Kościelno-ludowe podanie o dziewicy-zakonniku), „Lud” 1932, t. 11; J. Krzyżanowski, W wieku Reja i Stańczyka. Z dziejów odrodzenia w Polsce, 1958; Krzyżanowski J., PBL, 1962; Krzyżanowski J., Dziewczyna chłopcem, [hasło w:]SFP, 1965; Krzyżanowski J., Paralele. Studia porównawcze z literatury i folkloru, 1977; Lasoń-Kochańska G., Baśniowe wątki inicjacyjne w perspektywie badań genderowych, LL 2010, z. 3; Lasoń-Kochańska G., Dziewczynka, macocha, czarownica. Obraz kobiety w baśni, LL 2011, z. 4-5.
