Wątek → bajek nowelistycznych sklasyfikowany w PBL jako T 931, genetycznie powiązany ze starogreckim mitem o tebańskim ojcobójcy i kazirodcy. Ludowe realizacje wątku przedstawiają losy chłopskiego → bohatera, który nieświadomie wypełnia przepowiednię towarzyszącą jego narodzinom: zabija → ojca i żeni się z → matką, dowodząc tym samym bezradności człowieka wobec kierującej porządkiem świata siły wyższej.
Początków → wątku należy szukać w strarogreckich opowieściach ludowych, które mogły wywodzić się z funkcjonujących w obiegu ustnym historii pochodzących z innych kręgów kulturowych (Wachcińska 2011, s. 159). Przemawiałyby za tym obecne w micie o Edypie → motywy spotykane także w przekazach o innych bohaterach (np. paralelność losów Mojżesza, puszczonego przez matkę na → wodę i znalezionego przez córkę faraona) znane z folkloru różnych kultur (Grabowski 1892, s. 61). Z tradycji oralnej wątek trafił do obiegu literackiego. Najstarszą wzmiankę o słynnym ojcobójcy i kazirodcy znajdujemy w Odysei Homera, przypuszcza się jednak, że poświęcony Edypowi fragment eposu jest streszczeniem Edypodei – zaginionego poematu o zawikłanych dziejach Lajosa i jego rodziny (Wachcińska 2011, s. 161–162). Przełomowym odczytaniem antycznego mitu okazała się tzw. Edypodeja delficka (Srebrny 1952, s. XIV–XV), za nią bowiem kolejne opracowania historii kazirodcy z przeznaczenia eksponowały rolę wyroczni apollińskiej oraz samego Apolla, którego nieuszanowanie woli było przyczyną nieszczęść spadających na Labdakidów. Dzieje tragicznego rodu opisali także Ajschylos (dwie części jego trylogii, Lajos i Edyp, zaginęły, zachowała się jedynie część ostatnia – Siedmiu przeciw Tebom) oraz Sofokles, którego Król Edyp stanowi najpopularniejszą wersję historii słynnego ojcobójcy i kazirodcy, a także źródło inspiracji twórców późniejszych (Wachcińska 2011, s. 164).
Za sprawą wielu wersji, także i popularnych, historia Edypa rozpowszechniła się wśród chłopstwa, ulegając zjawisku refolkloryzacji: z tradycji oralnej wkroczyła do obiegu literackiego, by w końcu znów zadomowić się w twórczości ustnej (Wachcińska 2011, s. 164). Jego ponowne pojawienie się wśród ludu należy wiązać z licznie powstającymi w średniowieczu opowieściami, które antycznego kazirodcę zastępowały chrześcijańskimi grzesznikami, zwłaszcza postacią Judasza. Zgodnie z panującymi w epoce tendencjami w tworzonych wówczas utworach eksponowano znaczenie pokuty, toteż bohaterowie podobnych przekazów (m.in. św. Grzegorz, Andrzej z Krety; zob. Propp 2000, s. 224) bywali rozgrzeszani, wynoszeni do godności kościelnych, a nawet kończyli swój żywot jako → święci (zob. T 933 „Grzegorz papież”; Bystroń 1888, s. 762–766).
Kościół bezpośrednio przyczynił się do popularności na polskiej wsi dziejów Edypa, gdyż chętnie odwoływał się w swojej misji ewangelizacyjnej do wyrazistych obrazów, by dotrzeć do prostych odbiorców i zaszczepić w ich świadomości preferowane wartości (Wróblewska 2007, s. 24–25). Ponadto swoją rolę odegrały opowieści wędrowców oraz chłopów wracających z wojska (np. jedna z realizacji wątku została spisana z ust rezerwisty, który odbył ośmioletnią służbę; Wróblewska 2007, s. 25).
Polskie warianty historii o Edypie znacznie różnią się od starogreckiego pierwowzoru. Zmiany stanowią wynik wielowiekowej ewolucji wątku edypowego i oddziaływania nań różnych tendencji światopoglądowych, a także wynikają z faktu wypierania obcych kulturowo, niezrozumiałych elementów (np. → zagadka Sfinksa nie występuje w żadnym z rodzimych wariantów T 931) i/lub zastępowania ich motywami znanymi. W polskich zapisach zamiast przepowiedni wyroczni delfickiej pojawia się np. proroctwo wyczytane w → książce (Saloni 1903), ojcobójstwa dokonuje bohater w pasiece lub sadzie, a nie na → drodze (Ciszewski 1894, s. 61; Dąbrowska 1905, s. 400), a przedstawione realia wsi nawiązują do polskiej rzeczywistości.
Rodzime wersje T 931 znacznie różnią się od siebie, choć w każdej można wyodrębnić trzy konstytutywne elementy mitu: przepowiednię losów bohatera, zabójstwo ojca i kazirodczy związek z matką. W jednym z przekazów przyszłość protagonisty przepowiadają trzy odziane w biel → kobiety ze świecami, przebywające w → karczmie, w której rodziła matka ludowego Edypa:
W innym zapisie proroctwo pochodzi z ust akuszerki, która zapowiada zabójstwo obojga rodziców, nie wspomina natomiast o kazirodczym związku syna z matką: „Matka kiej urodziła dziecko, więc babka (akuszerka) powieda rodziom, ze to dziecko, jak dorośnie, to ich obojga zarznie” (Kolberg 1964 (1888), s. 180). W kolejnych realizacjach proroctwo wypowiadają dwa głosy słyszane przez ojca ludowego Edypa, czekającego w sieni na przyjście syna na świat (Dąbrowska 1905, s. 398), bądź mowa o wieszczbie wyczytanej w książce:
Odmiennie w omawianych przykładach przedstawia się również sposób odprawienia → dziecka z → domu w nadziei na uchronienie się przed wypełnieniem się przepowiedni. Rodzice zazwyczaj wysyłają swego potomka w świat, sami zaś przenoszą się w dalekie strony (Ciszewski 1894, s. 61); puszczają na wodę w opałce lub trumience chłopca (Kolberg 1964 (1888), s. 180; Dąbrowska 1905, s. 398), którego ratują rybacy i biorą do siebie (Dąbrowska 1905, s. 398) bądź oddają na wychowanie → panu (Kolberg 1964 (1888), s. 180); wreszcie nie robią nic, a decyzję o opuszczeniu rodziny podejmuje sam bohater (Saloni 1903, s. 354).
Znaczne różnice wykazuje także realizacja motywu ojcobójstwa. W niektórych wariantach młodzieniec, szukając służby, trafia do domu swoich rodziców, którzy, nie rozpoznawszy w nim własnego syna, zatrudniają go do pracy – do pilnowania pszczół (Ciszewski 1894, s. 61–62) lub → jabłek (Dąbrowska 1905, s. 400) przed → złodziejem. W trakcie wykonywania powierzonych obowiązków gospodarz zostaje wzięty za rabusia i ginie z ręki sługi, który – jak się po latach okaże – jest jego synem. W innych wersjach do → morderstwa dochodzi za podszeptem przypadkowej osoby lub → diabła (Saloni 1903, s. 356). Ludowy Edyp, pracując jako pisarz u burmistrza, dowiaduje się, że przybywają do niego rodzice, którzy chcą go zgubić, w związku z czym bierze nóż i odbiera im życie (Kolberg 1964 (1888)) bądź zabija ich w łóżku w swoim domu, omyłkowo biorąc leżącą parę za żonę z kochankiem (Saloni 1903).
Największe różnice, tak w stosunku do greckiego mitu, jak w obrębie polskich zapisów bajki, zdradza realizacja motywu → kazirodztwa. Niektóre warianty można uznać za względnie podobne do pierwowzoru, bowiem protagonista, przypadkowo zabiwszy swojego chlebodawcę omyłkowo wziętego za złodzieja, żeni się z wdową po nim, by po latach wspólnego życia dojść prawdy o swoim pochodzeniu (matka poznaje w mężu syna, widząc u niego długi na 75 łokci → włos – Ciszewski 1894, s. 62; kobieta domyśla się prawdy na podstawie rozmowy o przeszłości męża-syna – Dąbrowska 1905, s. 401). W pozostałych wersjach, w których mowa o zabójstwie obojga rodziców, incest splata się z motywem ponownych narodzin bohatera z innej matki. W niektórych przekazach → mężczyzna, po zabójstwie rodziców z podszeptu → obcego, udaje się do spowiedzi, by odkupić swoje → winy. Od księdza (→ Duchowny) słyszy, że jedyną szansą na osiągnięcie zbawienia są ponowne narodziny, więc za radą kapłana skacze w → ogień. Serce ze spalonego → ciała znajduje → królewna, zjada je, w konsekwencji czego zachodzi w ciążę i rodzi syna. Gdy ten nadzwyczaj szybko dorasta, proponuje jej małżeństwo, które aprobuje sam → król, ofiarowując parze → pieniądze, wojsko i władzę (Kolberg 1964 (1888), s. 181–182). W jednej z ludowych bajek nowelowych bohater po zabójstwie rodziców udaje się do spowiedzi do biskupa, ten jednak każe mu samemu zadać sobie pokutę. Młodzieniec skacze w ogień. W popiele jego żona znajduje serce, które zabiera do domu, ale na miejscu okazuje się, że zaginęło. Wkrótce rodzi syna, który – jak w innych wersjach – bardzo szybko dorasta. W dniu ślubu kobiety chłopak pozbywa się jej wybranka, by samemu pojąć matkę za żonę (Saloni 1903, s. 356).
W polskich wariantach wątku o Edypie występują charakterystyczne dla polskiego folkloru elementy religijne wskazujące na oddziaływanie myśli chrześcijańskiej. Oprócz spowiedzi bohatera szukającego rozgrzeszenia po zabójstwie rodziców oraz diabelskiego podszeptu skłaniającego kazirodcę do zbrodni, należy wymienić pojawiające się motywy wieloletniej pokuty młodzieńca w samotni oraz wyniesienie go do godności papieskiej (Ciszewski 1894, s. 62–63). Zbliżają one przekaz do wątku T 933 wyrosłego z opowieści o papieżu Grzegorzu, grzeszniku, który odpokutowawszy swe winy w samotni jako → pustelnik, zasiadł na tronie Piotrowym (Wachcińska 2011, s. 166; Wróblewska 2007, s. 73-74, 98-99). Ponadto wymowa ludowych wersji o Edypie została podporządkowana moralności chrześcijańskiej, co potwierdzają m.in. słowa jednej z bohaterek przekazu: „Co Pan Bóg w niebie naznaczy, to na ziemi nigdy nie przeminie!” (Dąbrowska 1905, s. 401), zdradzające, że instancją wyznaczającą ludzkie losy jest → Bóg. W obecnej w polskim repertuarze bajkowej wersji mitu nie fatum, lecz Stwórca decyduje o ludzkim losie, który pozwala odpokutować grzechy i osiągnąć zbawienie, czego nie raczej dopuszczały antyczne przekazy (Wróblewska 2007, s. 82).
Źródła: Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Dąbrowska S., Przypowiastki i bajki z Żabna, „Wisła” 1905, t. 19; Kolberg O., DW, t. 21, cz. 2, 1964 (1888); Saloni A., O Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6.
Opracowania: Bystroń J.S., Polskie podnia ludowe, spokrewnione ze średniowieczną legiendą o świętym Grzegorzu, „Wisła” 1888, t. 2; Grabowski B., Podania o związkach między najbliższym rodzeństwem, „Wisła” 1892, t. 6; Propp W., Nie tylko bajka, przeł. Ulicka D., 2000; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Wachcińska O., Folklorystyczne i literackie wędrówki wątku o królu Edypie, „Tekstura” 2011, t. 2; Srebrny S., Wstęp, [w:] Sofokles, Król Edyp, przeł., oprac. S. Srebrny, 1952.
