W wielu kulturach tradycyjnych obrzęd wprowadzenia i włączenia osoby do określonej grupy wiekowej, wspólnot elitarnych lub charakteryzujących się statusem odmiennym w stosunku od reprezentowanego przez jednostkę; ceremonia nadania stanowiska lub pozycji społecznej. Stanowi pewną odmianę obrzędu przejścia. Warunkiem zmiany dotychczasowego statusu inicjowanego, uprawniającego go do pełnienia określonych ról społeczno-kulturowych, jest sprostanie próbom, w czasie których aktualizuje się symbolika → śmierci i ponownych narodzin oraz następuje wtajemniczenie w sprawy religijne wspólnoty za pośrednictwem przekazywanych wówczas mitów (Buchowski 1987, s. 160).
W folklorze o inicjacyjności możemy mówić w odniesieniu do → bajek magicznych, zwłaszcza w ujęciu zaproponowanym przez Władimira Proppa. Pod inicjacją badacz rozumiał szeroko niegdyś praktykowany w społeczeństwach tradycyjnych obrzęd włączenia młodzieży do nowej grupy wiekowej w związku z osiągnięciem dojrzałości płciowej (Propp 2000, s. 37). Na inicjacyjny charakter bajek magicznych wskazuje konieczność odbycia przez protagonistę wyprawy noszącej wszelkie znamiona podróży do krainy śmierci, spotkanie ze strzegącą granic bajkowych → zaświatów istotą, np.→ Babą Jagą, która pełni rolę przewodniczki w procesie inicjacji, poddanie → bohatera szeregu prób, z czym wiąże się doświadczanie w ich trakcie symbolicznej śmierci oraz nabycie magicznych umiejętności, a także wewnętrzna przemiana protagonisty uprawniająca go do założenia rodziny i pełnienia nowych ról społecznych (Propp 2000, s. 40-89). Tak rozumiany inicjacyjny wymiar historii czarodziejskich ma wielu zwolenników wśród współczesnych badaczy folkloru słownego (Ługowska 1981; Rzepnikowska 2005; Gołębiowska-Suchorska 2011; Sitniewska 2013; Wróblewska 2014), ale bywa interpretowany też nieco szerzej, z zastosowaniem psychoanalitycznego klucza w duchu Freuda lub Junga (Bettelheim 1985; Estés 2001). Nie brak też prób dopatrywania się w bajkach magicznych elementów inicjacji szamańskiej (Wasilewski 1973, s. 213-230).
W roli przewodniczki w procesie inicjacji bajkowego neofity występuje nie tylko Baba Jaga, ale wszelkie postacie pełniące rolę → donatora, zarówno w swej pozytywnej, jak i negatywnej odmianie. Aby sprostać stawianym przez nich zadaniom, konieczne jest pozyskanie zwierzęcego pomocnika lub zdobycie czarodziejskiego środka, co odbywa się na zasadzie próby wstępnej i wiąże się np. z okazaniem szacunku napotkanej staruszce (→ starcowi) lub życzliwości przedstawicielom świata bajkowej fauny. W kontekście trudności, z którymi musi zmierzyć się protagonista, istotne jest zwłaszcza wsparcie magicznego → zwierzęcia, stanowiącego relikt wierzeń w animalistycznego przodka-opiekuna jednostki lub grupy społecznej i związany z tym system zakazów (Propp 2000, s. 128-131). Ilustrują to np. bajki o → szklanej górze, której pokonanie staje się możliwe dzięki zaczarowanemu → koniowi przekazanemu bohaterowi przez → zmarłego → ojca w → nagrodę za trzy noce spędzone na jego grobie (T 530„Szklana góra”).
Pierwszym wyrazistym sygnałem odwoływania się autorów historii czarodziejskich do obrzędów inicjacyjnych jest izolacja bohatera, wyłączenie go z dotychczasowego układu egzystencjalnego, czemu na poziomie fabularnym opowieści odpowiada konieczność opuszczenia rodzinnego → domu. Odtąd znajduje się on w stanie mediacyjności: nie przynależąc już bowiem do starego porządku, nie osiągnął jeszcze nowej postaci istnienia, uwarunkowanej pomyślnym przejściem szeregu prób. W tych kategoriach można rozpatrywać np. wydarzenia rozgrywające się w trakcie wędrówki królewskiej córki. Wyprawiono ją do → lasu, pozbawiając rąk i zaszywając w niedźwiedzią skórę, ponieważ nie chciała wyjść za mąż za własnego ojca (T 706 „Salvatica”; Polaczek 1892, s. 230). Wraz z okaleczeniem i przywdzianiem niezwykłego stroju następuje odseparowanie panny od grupy i związanego z nią trybu życia. Ekwiwalentami fazy liminalnej i doświadczanej w jej trakcie symbolicznej śmierci są odosobnienie i siedmioletnia wędrówka bohaterki, odbywająca się bez wyraźnego ukierunkowania i jakichkolwiek kontaktów z ludźmi, a także spożywanie w tym czasie jedynie dzikich owoców oraz korzonków roślin, a więc nieprzetworzonych pokarmów (→ Pożywienie). W końcu → królewna dociera do pięknego ogrodu i zjada jedno z rosnących w nim złotych → jabłek. Finałem jest → wesele, wiążące się z pełnieniem nowych ról społecznych, co oznacza, że w czasie wyprawy doszło do duchowej przemiany bohaterki.
Próby inicjacyjne bajkowego neofity zazwyczaj odbywają się w miejscach usytuowanych z dala od siedzib ludzkich: jaskini (jamie) złoczyńcy (T 311 → „Zakazany pokój”), pałacu czarnoksiężnika (T 325 „Uczeń czarnoksiężnika”), → karczmie pełnej strachów (T 326 „Poszukiwacz strachu”), chacie jędzy-ludożerczyni (T 327A „Czarownica i dzieci (→ Jaś i Małgosia)”). Nierzadko mają dramatyczny przebieg, bowiem polegają np. na rozczłonkowaniu → ciała protagonisty, a następnie jego scaleniu, w najbardziej obrazowy sposób odzwierciedlający ideę śmierci i ponownych narodzin (Propp 2000, s. 73-77). To, co w ceremoniach dojrzałościowych pozostawało na poziomie deklaratywnym i należało do sfery odczuć inicjowanego, w świecie bajkowym niejednokrotnie dokonuje się rzeczywiście, tak jak w przekazie ze Śląska Opolskiego. Jego bohater, rzeźnicki syn, trafia do jaskini, którą nocą nawiedzają → diabły:
Zanim dojdzie do kulminacyjnej fazy procesu utraty dawnej postaci protagonisty, jest on obowiązany zachować → milczenie i powstrzymać się od wykonywania jakichkolwiek czynności. Trzeciej nocy towarzyszą temu inne wykładniki niejednoznaczności jego statusu, a mianowicie zakaz → snu oraz oglądania przybyłych czartów. Szansa na osiągnięcie jakościowo odmiennej egzystencji zostaje w pełni wykorzystana, a jej widomym znakiem jest ożenek śmiałka z królewną, wyzwoloną z zaklęcia dzięki jego poświęceniu.
Czasowa destrukcja osobowości bajkowego adepta, wskazująca na znalezienie się w sytuacji zawieszenia między światami, bywa realizowana poprzez wprowadzenie go w stan obłąkania, czemu może towarzyszyć utrata podstawowych zdolności percepcyjnych:
W bajkach czarodziejskich zachowało się wiele metonimicznych odwzorowań kresu życia, jak np. zakaz mycia się, strzyżenia (→ Włosy), golenia i obcinania paznokci (T 475 „Palacz piekielny”; Kolberg-Udziela 1906, s. 189) czy połknięcie neofity przez bestię (T 333 → „Czerwony Kapturek”). Charakterystyce stanu przejściowości protagonisty służy ponadto ukrycie się przed demonicznym przeciwnikiem, np. pod fartuchem jego małżonki, a więc w → przestrzeni związanej z seksem (→ Seksualność), płodnością i rodzeniem (T 461 „Trzy włosy z brody diabła”; Ciszewski 1894, s. 151).
Przykładem procesu porzucania dawnego statusu są transmutacje dokonujące się pod wpływem → ognia, spotykane np. w → bajkach nowelistycznych (T 931→ „Edyp”) i → legendach (T 753 „Kowal i Chrystus (Odmłodzenie)”:
Daje się ponadto zaobserwować inwersyjne formy nawiązania do obrzędów inicjacji, polegające na tym, że do → pieca trafiają nie → dzieci karmione przez jędzę, lecz ona sama i jej córki (T 327 A; T 327C „Jędza i karzełek”).
Fizyczna i psychiczna dezintegracja protagonisty w bajce magicznej może przybierać formy zastępcze i dotyczyć nie jego osoby, lecz np. innych ludzi, w tym jego bliskich (Propp 2000, s. 70), jak w fabułach typu T 311:
Ludowy → gawędziarz zwykle pomija reakcje panny wywołane widokiem → ciał zamordowanych, tym niemniej samo zetknięcie się bohaterki ze śmiercią odgrywa podobną rolę jak w ceremoniach adolescencyjnych, w których stanowiło zasadnicze doświadczenie egzystencjalne, mające ogromne znaczenie w procesie duchowej przemiany adepta (Eliade 1997, s. 24). Wchodząc do tajemniczego pomieszczenia, wszystkie → siostry zdobywają wiedzę na temat ambiwalentnej natury świata i prokreacyjnych predyspozycji → kobiety (klucz, zamek, gesty otwierania i zamykania), ale tylko najmłodsza z nich zachowuje się w danej sytuacji w pełni dojrzale, pokonując towarzyszący temu doświadczeniu strach i poczucie niepewności i dążąc do zmiany kłopotliwego położenia (Wróblewska 1995, s. 140).
Najtrudniejszym doświadczeniem inicjacyjnym bajkowego neofity jest konieczność poświęcenia życia bliskich mu istot, w tym zwierząt, ale prawdziwy wyraz altruizmu, co jest równoznaczne z osiągnięciem dojrzałości duchowej, bohater daje wówczas, gdy bez lęku i cienia wątpliwości jest gotów stanąć w obliczu własnej śmierci: „Cóż ci dám, mój kochany, kiej nic ni mám; to zjedz i mnie już, aby ráz wszyćko skońce” (T 509 „Zdradziecki sługa w roli pana”; Ciszewski 1887, s. 97).
Dowodem gotowości protagonisty do podjęcia nowej, jakościowo odmiennej egzystencji są nabyte przez niego umiejętności, wśród których wprost do ceremonii dojrzałościowych nawiązują te o charakterze magicznym, polegające np. na rozumieniu mowy zwierząt lub zdolności przybierania ich postaci (Propp 2000, s. 81-83). Odzwierciedlają to głównie historie z udziałem męskiego protagonisty: T 325, T 665 „Przemiana w ptaka i rybę” czy T 670 „Chłop, wąż, ciekawa żona i kogut”. Wśród prezentowanych w czasie inicjacyjnych prób przymiotów charakteru można odnaleźć zapowiedź zróżnicowanych ról społecznych i rodzinnych pełnionych w dorosłym życiu przez przedstawicieli obojga płci. Bajkowy młodzieniec częściej musi wykazać się męstwem, odwagą, siłą i zręcznością. To on pokonuje → smoka, zdobywa czarodziejskiego → konia i złotopiórego → ptaka, wspina się na szklaną górę. Protagonistka dowodzi natomiast swej cierpliwości, pracowitości, gotowości do poświęceń i wyrzeczeń, dlatego jej kontakt z reprezentantami bajkowego → sacrum często ma bardziej praktyczny wymiar i polega na nabyciu kwalifikacji mieszczących się w kręgu tradycyjnych czynności kobiecych związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego (T 480A „Dwie siostry, dobra i zła”). Tym niemniej tkanie, przędzenie, szycie to umiejętności nacechowane symboliką prokreacji (Gołębiowska-Suchorska 2011, s. 158).
Niezależnie od tego, czy ludowy narrator podąża za losami protagonisty-poszukiwacza czy → ofiary (Propp 1969, s. 38), przekraczając granicę światów, pokonują oni przede wszystkim ograniczenia ludzkiej kondycji, własne lęki i słabości. O uzyskaniu przez nich jednoznacznej definicji ontologicznej decyduje zdobycie określonej wiedzy. Ta zaś sprowadza się do odkrycia zasady cykliczności narodzin i umierania, a także seksualnego potencjału człowieka.
Poddawanie bohaterów próbom, będącym kulminacyjnym momentem inicjacji, występuje niekiedy w ludowych → legendach lub → bajkach nowelistycznych. W opowieściach religijnych rolę przewodników duchowych pełnią → Matka Boska, → Jezus, → anioł lub → święci, którzy w czasie swej ziemskiej wędrówki sprawdzają, czy ludzie (niekiedy także zwierzęta) przestrzegają Boskich przykazań, czy pamiętają o obowiązkach wobec bliźniego, a także uczą pokory, dostarczają dowodów na rozumne urządzenie świata i istnienie → Boga (Ferfecka 2002, s. 148; Wróblewska 2005, s. 549). W zależności od prezentowanej postawy i podejmowanych działań protagoniści otrzymują nagrodę lub podlegają → karze, mającej zazwyczaj wymiar doczesny, choć zdarzają się przypadki → metamorfozy ludzi w zwierzęta, stanowiącej rodzaj ontologicznej degradacji (T 750-779; T 792 „Praca w niedzielę”).
Próby w bajkach nowelistycznych miewają charakter intelektualnych → zagadek, łamigłówek bądź nietypowych poleceń. Muszą się z nimi zmierzyć pretendenci do ręki królewny w celu potwierdzenia swej gotowości do zawarcia małżeństwa, jak i podwładni → króla, którzy narazili się władcy niewłaściwym postępowaniem (T 850-869). Powyższe zadania stanowią rodzaj sprawdzianu dojrzałości społecznej, ponieważ brak rozwiązania jest równoznaczny z karą, nierzadko z wyrokiem śmierci (Wróblewska 2007, s. 67).
Współcześnie tematy i motywy inicjacyjne obecne są w literaturze pięknej kierowanej zarówno do czytelnika dorosłego, jak i dziecięcego, który dzięki temu dowiaduje się o ważnych problemach egzystencjalnych człowieka oraz sposobach ich rozwiązywania. Taką funkcję pełnią m.in. utwory poświęcone psychicznemu i społecznemu dojrzewaniu dzieci i młodzieży (Graban-Pomirska 2003, s. 686). Wokół ciągu zdarzeń inicjacyjnych jest osnutych wiele → baśni literackich, zwłaszcza będących → adaptacjami ludowych opowieści magicznych. Natomiast autorzy literackich utworów o charakterze baśniowym w nieznacznym stopniu inspirowanych przekazem folklorystycznym zazwyczaj wprowadzają dość duże zmiany w stosunku do tradycyjnego wzorca inicjacji (Wróblewska 2003, s. 31-35).
Źródła: Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, ZWAK 1887, t. 11; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Kolberg-Udziela, Z papierów pośmiertnych wyd. S. Udziela, MAAE 1906, t. 8; Kowerska Z., Tabaka i tytuń u ludu wiejskiego, „Wisła” 1900, t. 14; Kozłowski K., Lud. Pieśni, podania baśnie, zwyczaje, przesądy ludu z Mazowsza czerskiego, 1869; Polaczek S., Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki, powiastki i zagadki, 1892; Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię), 1913.
Opracowania: Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartości baśni, przeł. Danek D., 1985; Buchowski M., Inicjacja, [hasło w:] Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Staszczak Z., 1987; Eliade M., Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne. Narodziny mistyczne, przeł. Kocjan K., 1997; Estés C. P., Biegnąca z wilkami. Archetyp dzikiej kobiety w mitach i legendach, przeł. Cioch A., 2001; Ferfecka E., Święci i grzesznicy. Bohater jako jeden z wyznaczników gatunkowych legendy ludowej, [w:] Genologia literatury ludowej. Studia folklorystyczne, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Gołębiowska-Suchorska A., „Dziewczę przędzie, Pan Bóg nitkę daje”. O spójności ludowej wizji świata, 2011; Graban-Pomirska M., Nawiedzony dom. Zmagania ze strachem jako próba inicjacyjna na przykładzie literatury dziecięcej, [w:] Z problemów prozy. Powieść inicjacyjna, red. Gutowski W., Owczarz E., 2003; Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1981; Propp W., Morfologija skazki, 1969; Propp W., Istoričeskije korni volšebnoj skazki, 2000; Rzepnikowska I., Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej, 2005; Sitniewska R., Rola ojca w procesie inicjacji dziecka na przykładzie wybranych wątków bajki magicznej, LL 2013, z. 4-5; Wasilewski J. S., Podróże do piekieł. Rzecz o szamańskich misteriach, 1973; Wróblewska V., Inicjacyjny charakter baśni literackich, [w:] Z problemów prozy. Powieść inicjacyjna, red. Gutowski W., Owczarz E., 2003; Wróblewska V., Czas i przestrzeń w ludowych bajkach magicznych o zakazanym pokoju (T 311), „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Filologia Polska XLV, 1995; Wróblewska V., Starzec i anioł – o donatorach w bajkach ludowych, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, t. 2, red. Ługowska J., 2005; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Wróblewska V., „Od potworów do znaków pustych”. Ludowe demony w polskiej literaturze dla dzieci, 2014.
