Symbol płodności, sił życiodajnych, miłości, zdrowia, urody i pomyślności; jeden z najważniejszych → motywów, występujący w wierzeniach, dorocznej i rodzinnej obrzędowości ludowej oraz w różnych gatunkach folkloru słownego, m.in. w → bajkach magicznych, → legendach i → bajkach ajtiologicznych (Biełowa 2012, s. 608). W konstruowaniu kulturowych znaczeń jabłka zasadniczą rolę odgrywa jego kulisty kształt, odpowiadający wyobrażeniom o wieczności, absolutnej pełni i doskonałości.
W opowieściach czarodziejskich owoc jabłoni jest jednym z najbardziej niezwykłych rekwizytów obdarzonych bogatą semantyką ujawnianą na poziomie motywu, epizodu bądź wątku (Dobrovolskaja 2009, s. 27). Powiązano je m.in. z symboliką miłosną i weselną (T 550 „Ptak złotopióry”; T 425C „Zaprzedana przez ojca”), moralno-etycznymi aspektami zachowania człowieka (T 511 „Macocha i pasierbica”; T 566A „Długi nos”), szeroko rozumianą inicjacyjnością (T 311 „Zakazany pokój”; T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie (Snow-white – Sneewittchen)”). Ponadto jabłku przypisuje się moc kreowania niezwykłych obiektów (T 301 „Bracia zdradzieccy”) bądź przeszkód opóźniających pogoń → antagonisty (T 314 „Zaczarowany koń”), wyjawiania prawdy (T 566A „Długi nos) i transformacji wyglądu (T 566 „Magiczne owoce (Rogi Fortunata)”).
Jabłka o wyjątkowych właściwościach bywają zwykle złote i rosną w królewskim ogrodzie. Bardzo często wiąże się z tym motyw kradzieży owoców oraz związana z tym konieczność zidentyfikowania i pojmania sprawcy:
Poszukiwanie → złodzieja jabłek, którym najczęściej okazuje się złoty → ptak (T 550; Kolberg 1962b (1875), s. 48; Gadka za gadką... 1975, s. 208), sporadycznie → diabeł, np. pod postacią czarnej świni z rogami (Toeppen 1893, s. 22), wymaga od → bohatera podjęcia wyczerpującej i niebezpiecznej wyprawy. Wiąże się ona z koniecznością zdobycia innych złotych obiektów, a niekiedy stoczenia walki ze strzegącymi niezwykłego owocu lub → drzewa przeciwnikami, np. trzema → smokami, → olbrzymem lub → zbójcami (T 590 „Zdradziecka matka”). Wysiłki protagonisty przynoszą oczekiwane rezultaty i kończą się poślubieniem → królewny.
W wielu fabułach bajek magicznych, rzadziej nowelowych, aktualizuje się miłosna i weselna symbolika jabłek (T 425C, T 466 „Złoty pierścień", T 706 „Salvatica”, T 955 „Narzeczona zbójnika (Dziewczyna w zbójeckiej chacie)”). W jednym z przekazów warunkiem otrzymania ręki księżniczki jest złapanie rzuconego przez nią złotego jabłka, co nabiera charakteru czynności wróżebnej (T 955; Kolberg 1962c (1884), s. 188; por. T 466; Nitsch 1929, s. 230). W kategoriach losu i przeznaczenia można rozpatrywać zerwanie przez → króla kilku owoców z jabłonki rosnącej w głębokim → lesie, ponieważ w zamian musi on obiecać jej właścicielowi, → niedźwiedziowi, iż odda mu to, co kocha najbardziej na świecie, nie przypuszczając, że będzie to jego córka (→ Zaprzedanie). Nieostrożna panna doprowadza do przedwczesnego odczarowania zaklętego w zwierzę → królewicza, jednak po wielu perypetiach odzyskuje go i wychodzi za niego za mąż (T 425C; Malinowski 1901, s. 228). Podobny finał wieńczy niekiedy siedmioletnią wędrówkę bohaterki. Dotarłszy nocą „do cudownie pięknego ogrodu, gdzie strzeżono złotych jabłek” (T 706; Polaczek 1892, s. 230-232), → kobieta spożywa jedno z nich, co wywołuje niepokój króla. Najmłodszy z jego synów, „głupkowaty ów królewicz”, rozpoznaje intruza, a gdy okazuje się nim „piękna niewiasta”, bierze ją sobie za żonę.
Złote owoce, poza szlachetną barwą, wyróżniają się aromatycznym zapachem, ponadto dają się zerwać jedynie wybranej osobie, np.→ pasierbicy. Przed córką → macochy gałęzie drzew się unoszą : „Una do grusek, gruski podnosą się w górę i una ni moze ich urwać; una do jabłek, jabłonka podnosi tyz gałęzie w górę” (T 511; Chełchowski 1889, s. 73). Niezwykłość owocujących roślin tkwi w tym, że wyrastają z jabłka, ziaren, wydobytych z jelit zabitego zwierzęcego pomocnika bohaterki (T 510B „Świński kożuszek”; Bartmiński, Kielak, Niebrzegowska-Bartmińska 2015, s. 149, por. T 510A „Kopciuszek”; Gadka za gadką... 1975, s. 207) lub z jego krwi (Bartmiński, Kielak, Niebrzegowska-Bartmińska 2015, s. 120), co pozwala je łączyć z ideą nieśmiertelności i wiecznego odradzania się życia. W podobny kontekst znaczeniowy wpisują się jabłka dojrzewające w ciągu jednego dnia: „Jednego czasu wyrosła w królewskim ogrodzie piękna jabłoń, mająca z rana złote kwiécie, a ku wieczorowi złote owoce” (T 400B „Ptaki w ogrodzie”; Lompa 1846, s. 174).
Wieloaspektowość znaczeń i funkcji niezwykłego owocu uobecnia się w tych bajkach magicznych, w których jest jednym z najistotniejszych operatorów cudownych przekształceń, jakim ulegają elementy świata przedstawionego. Jabłoń rodząca złote jabłka wyrasta ze spalonej fujarki (→ Piszczałka) zrobionej z trzciny wyrosłej w miejscu pochówku najmłodszego z → braci. Zerwany z → drzewa owoc zaczyna śpiewać, wyjawiając w ten sposób prawdę o przyczynie zgonu młodego → mężczyzny, zgładzonego przez starszych krewnych. Następnie jabłko zjada najpiękniejsza z księżniczek, a „Kiedy rzuciła ogonek, powstał hałas i z ogonka tego stanął przed nią głupi z trzech braci. I pobrali się głupi z księżniczką” (T 550; Toeppen 1893, s. 23).
Jako owoc o ambiwalentnym znaczeniu jabłko pojawia się w wielu fabułach nacechowanych symboliką inicjacyjną, w każdym przypadku podkreślając nieco inny jej aspekt. Jabłko podarowane przez rozbójnika każdej z kolejno porwanych przez niego sióstr może ujawnić, czy nie został złamany zakaz niewchodzenia do jednego z pomieszczeń w jego siedzibie (T 311; Steffen 1938, s. 73; por. T 322; Zalewski 1902, s. 196). Wiedzione ciekawością panny przekraczają próg pokoju, co dwie z nich przypłacają życiem, ponieważ zdradza je poplamiony krwią owoc (niekiedy → jajko). Najmłodsza z dziewcząt zaciera ślady pobytu w zakazanym pokoju, myjąc jabłko w mleku lub chowając je w fartuchu. Niekiedy kobiecie udaje się przywrócić siostry do życia. Wchodząc do tajemniczego pomieszczenia, bohaterki dokonują przejścia zarówno rzeczywistego, jak i symbolicznego, zdobywając wiedzę na temat skończoności ludzkiego istnienia, którego istotnym dopełnieniem jest → seksualność, symbolizowana przez gest otwierania i zamykania pokoju, oraz rekwizyty: zamek i klucz (Wróblewska 2003, s. 140).
Jabłko w bajkach może też pełnić funkcję wykładnika ludowego rozumienia → śmierci jako zanikania, wyczerpywania się energii i rozpadu form. Wskazuje na to utrata pierwotnych właściwości owocu, tzn. stopniowa zmiana koloru na coraz bledszy, będąca np. odwzorowaniem procesu, jakiemu podlega zakochany w dziewczynie potwór: „[…] on leży wyciągnięty, zęby wyscyrzone i już trochę cuchniał” (T 425C; Matyas 1894, s. 268). Rozpaczająca panna pocałunkiem i łzami doprowadza do ożywienia, a następnie wyzwolenia ukochanego z zaklęcia, co sugeruje, że śmierć nie stanowi zaprzeczenia życia, lecz jego uzupełnienie, a nawet warunek istnienia. Podobną funkcję pełni jabłko w historiach typu T 709. Zatruty owoc jest zwykle ostatnim rekwizytem użytym przez zazdrosną macochę w celu uśmiercenia Śnieżki, inicjując przy tym proces, prowadzący do nabycia przez pannę nowego statusu społeczno-kulturowego (Malinowski 1900, s. 42).
Cudowne owoce mogą być także formą → nagrody za wyświadczoną przysługę (T 480A; Wawrowski 1846, s. 239) lub dowodem na to, że zadanie zostało wykonane (T 306; Zalewski 1902, s. 193).
W legendach jabłka błyszczące „szkarłatem i złotem” zazwyczaj symbolizują → dusze zabitych rodziców (Prorok 2012, s. 244). Rodząca je jabłoń wyrasta z laski zbója Madeja, który pokutuje pod nią za swe czyny przez wiele lat, aż w końcu jego → ciało rozpada się w proch:
Zmieniające się w dusze jabłka można też odczytywać w kategoriach cudu lub łaski (Zowczak 2000, s. 434).
W bajkach ajtiologicznych obecny jest motyw jabłka → Adama, wypukłej chrząstki na męskiej grdyce (T 2461 „Jabłko Adama”). Jej pochodzenie wiąże się z rajskim owocem, którego kawałek miał utkwić w przełyku pierwszego → mężczyzny (Kolberg 1962b (1874), s. 7).
Jabłko jest motywem chętnie wykorzystywanym przez przedstawicieli różnych dziedzin twórczości głównie ze względu na konotacje biblijne (zakazany owoc), mitologiczne (jabłko niezgody, jabłko Polifema), folklorystyczne (zatrute jabłko w literackich adaptacjach bajek ludowych o Królewnie Śnieżce), ale także walory czysto smakowe, pozwalające wykreować np. atmosferę nostalgii za utraconym światem dzieciństwa lub młodości, kojarzonego z zapachem i smakiem aromatycznych owoców (Bieńczyk 2015).
Źródła: Bartmiński J., Kielak O., Niebrzegowska-Bartmińska S., Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, 2015; Bieńczyk M., Jabłko Olgi, stopy Dawida, 2015; Chełchowski S., Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, cz. 2, 1889; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962a (1867); DW,t. 7, cz. 3, 1962b (1874); DW, t. 14, cz. 6, 1982 (1881); DW, t. 17, cz. 2, 1962c (1884); Lompa J., Klechdy, czyli baśnie ludu polskiego na Szląsku, „Przyjaciel Ludu” 1846, r. 13, nr 22; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1900, t. 4; MAAE 1901, t. 5; Matyas K., Z za krakowskich rogatek, „Wisła” 1894, t. 8; Nitsch S., Wybór polskich tekstów gwarowych, 1929; Polaczek S., Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki, powiastki i zagadki, 1892; Simonides D., Ligęza J., Gadka za gadką.300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, 1975; Steffen A., Język polskiej Warmii, 1938; Toeppen W. M., Wierzenia mazurskie z dodatkiem zawierającym klechdy i baśnie Mazurów, „Wisła” 1893, t. 7; Wawrowski F., [b.t.] „Przyjaciel Ludu” 1846, r. 13, nr 30; Zalewski S., Bajki i opowiadania z okolic Krzeszowic, „Lud” 1902, t. 8.
Opracowania: Biełowa O., Jabłoko, [hasło w:] Slavianskije drevnosti. Etnolingvisticeskij slovar’, red. Tołstaja S., 2012; Dobrowolskaja W., Priedmietnyje realii russkoj volšebnoj skazki, 2009; Prorok K., Złote przedmioty, [hasło w:] SSiSL, 2012; Wróblewska V., Inicjacyjny charakter baśni literackich, [w:] Z problemów prozy. Powieść inicjacyjna, red. Gutowski W., Owczarz E., 2003; Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, 2000.
