Lompa Józef (1797–1863) – nauczyciel, pisarz, tłumacz z języka niemieckiego, działacz oświatowy, propagator języka polskiego na Górnym Śląsku, autor pierwszych w tym regionie polskich podręczników z zakresu historii, geografii, matematyki i przyrody, a także monografii miast śląskich oraz poradników gospodarczych, zbieracz i popularyzator rozmaitych przejawów kultury ludowej, pionier śląskiej folklorystyki i najwybitniejszy jej przedstawiciel w XIX wieku.
W dziejach polskiego ludoznawstwa Lompa zapisał się jako niestrudzony kolekcjoner duchowej spuścizny ludu śląskiego, aktywnie działający na rzecz zachowania niematerialnych zabytków narodowych (Dobrzycki 1970, s. 18, 30). Jego zbierackie wysiłki, które dały początek systematycznemu kolekcjonowaniu tekstów śląskiej kultury ludowej, wzięły się z odczuwanej przezeń potrzeby rozbudzania świadomości narodowej wśród Ślązaków, krzewienia polskości oraz ochrony rodzimego dziedzictwa w czasach podejmowanych przez zaborcę wzmożonych działań germanizacyjnych (Pośpiech 1970, s. 438). Nie bez wpływu na jego ludoznawczą aktywność pozostawały ówczesne romantyczne eksploracje duchowego dorobku ludowego, atmosfera rodzinnego domu, charakter pracy oraz osobisty stosunek do przeszłości Polski (Pośpiech 1964, s. 103).
Folklorystyczna spuścizna „szkolnego i organisty z Lubszy” obejmuje różne odmiany → pieśni, → bajki, znaczną liczbę → podań oraz → przysłów i powiedzeń. Zgromadzone przez niego materiały rozproszone są w polskich i niemieckich czasopismach, w kilku wydanych za życia autora pracach zwartych, w rękopisie Rozmaitości szląskie oraz w opublikowanych na jego podstawie wiele lat po śmierci zbieracza Bajkach i podaniach (red. Krzyżanowski 1965) oraz Pieśniach ludu śląskiego ze zbiorów rękopiśmiennych Józefa Lompy (oprac. Zakrzewski 1970). Znaczną część zebranych przez niego materiałów uznaje się za zaginioną (Zakrzewski 1959, s. 39–60).
Obok tekstów z książek, kronik, kalendarzy i śląskich źródeł archiwalnych, w zbiorach Lompy znajdują się materiały pozyskane w terenie, drogą bezpośredniego kontaktu z informatorami (Pośpiech 1964, s. 107). Na charakter zgromadzonych przez niego przekazów wywarło wpływ środowisko, w którym śląski folklorysta się wychował i w którym przyszło mu żyć oraz pracować. Lompa, doskonale obeznany z kulturą wsi i ze specyfiką chłopskiej twórczości, rozumiał konieczność zachowania wierności oryginalnemu kształtowi ludowych utworów i sprzeciwiał się praktykom upiększania języka ludowego (Krzyżanowski 1977, s. 747; 1980, s. 249–250). Pieśni zapisywał słowami swoich chłopskich informatorów, co wyróżniało go spośród współczesnych mu kolekcjonerów „starożytności ludowych” i stanowiło o szczególnej wartości jego zbiorów. O nowatorstwie metody Lompy świadczyło opatrywanie tekstów informacjami o ich pochodzeniu. Zbieracz odnotowywał datę i miejsce spisywanych przekazów oraz nazwisko chłopskiego informatora, rzadziej – jego wiek i zawód (Turek 1997, s. 51). Naukowego charakteru jego kolekcji nadają komentarze dotyczące sytuacji wykonawczej danych utworów oraz ich kontekstu kulturowego. W przeciwieństwie do utworów śpiewanych bajkowe zbiory ludowej prozy śląskiego folklorysty (→ Bajka ludowa na Śląsku) nie są wolne od wpływu ówczesnej tendencji do wygładzania chropowatości chłopskiego języka. Lompa, mimo udzielanych innych zbieraczom folkloru wskazówek dotyczących metody gromadzenia materiału w wersji oryginalnej, zastępował chłopski przekaz własną narracją, kreowaną na modłę opowieści ludowej (Pośpiech 1970, s. 439). W związku z tym jego zbiory bajek mają głównie wartość treściową, zaświadczającą obecność danych wątków w folklorze górnośląskim (Krzyżanowski 1977, s. 747).
Na zgromadzony przez niego chłopski repertuar składają się m.in. → bajki zwierzęce, magiczne, nowelistyczne, → legendy, podania historyczne, lokalne i wierzeniowe, opowieści humorystyczne oraz → bajki atiologiczne. Oprócz wariantów wątków ogólnopolskich, w tym odmian rzadkich (np. realizacja T 708 „Syn potwora), kolekcja zawiera teksty specyficznie śląskie, np. legendy o tamtejszych → świętych patronach, m.in. św. Jadwidze, św. Jacku czy św. Czesławie (Pośpiech 1964, s. 108–113). Naukowe ambicje Lompy znalazły wyraz w zamieszczanych w jego rękopisach uwagach, dotyczących pochodzenia notowanych utworów, ich rozpowszechnienia oraz historycznego i kulturowego zaplecza, choć nie wszystkie zawarte tam informacje należy uznać za wiarygodne (Wróblewska 2003, s. 51).
Niezwykle obszerne i różnorodne pod względem formalnym zbiory śląskiego folklorysty, zawierające teksty dawne i niekiedy unikatowe (Krzyżanowski 1977, s. 748), stanowią bezcenne źródło do badania kultury XIX-wiecznego ludu Górnego Śląska, dowodząc polskości tego regionu. O rodzimym charakterze jego zbierackiej spuścizny świadczą język przekazów oraz ich tematyka, znajdująca swoje odpowiedniki w folklorze innych części Polski jako wyrastająca z tej samej tradycji kulturowej, historycznej czy hagiograficznej, a nadto fabularne pokrewieństwo notowanych przez Lompę opowieści z materiałami zgromadzonymi przez późniejszych folklorystów i etnografów (Pośpiech 1964, s. 121).
Źródła: Bajki i podania, zeb. Lompa J., red. Krzyżanowski J., 1965; Pieśni ludu śląskiego ze zbiorów rękopiśmiennych Józefa Lompy, oprac. Zakrzewski B., 1970.
Opracowania: Dobrzycki W., Józef Lompa, 1970; Krzyżanowski J., Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, 1977; Krzyżanowski J., Szkice folklorystyczne, t. 1, 1980; Pośpiech J., Proza ludowa w zbiorach Józefa Lompy, [w:] Ze studiów nad Lompą, red. Gospodarek T., 1964; Pośpiech J., Śląsk, [w:] Dzieje folklorystyki polskiej 1800–1863. Epoka przedkolbergowska, red. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1970; Turek K., Charakterystyka pieśni ze zbiorów Józefa Lompy, [w:] „Ojczyźnie jestem niczem nie dłużny…”. Józefowi Lompie w dwusetną rocznicę urodzin, red. Pośpiech J., 1997; Wróblewska V., Przemiany gatunkowe polskiej baśni literackiej XIX i XX wieku, 2003; Zakrzewski B., Pieśni śląskie w rękopisach Lompy i Fiedlera ze zbiorów Edmunda Bojanowskiego, „Studia Śląskie” 1959, t. 2.
