Jezus (Chrystus)

Jako postać bajkowa występuje przede wszystkim w ludowych → legendach i → bajkach ajtiologicznych. Przedstawiane w nich zdarzenia mają przede wszystkim zobrazować i uzasadnić określone zasady religijno-moralne oraz wyjaśnić pochodzenie i właściwości pewnych elementów Kosmosu. Podstawowa funkcja Chrystusa jako → bohatera bajek wynika z przypisywanej mu w światopoglądzie ludowym roli pośrednika i swego rodzaju kontrolera w relacjach między → Bogiem a człowiekiem (Thomas, Znaniecki 1976, t. 1, s. 204). Główną formą aktywności Jezusa jest więc nieustanne wędrowanie po ziemi i poddawanie ludzi (często także → zwierząt) różnego rodzaju próbom oraz karanie ich i nagradzanie w zależności od prezentowanej postawy i podejmowanych działań. Opowieści te tylko w niewielkim stopniu nawiązują do → motywów obecnych w ewangeliach, zawierając głównie historie znane z chrześcijańskich apokryfów albo też typowe dla → bajek magicznych ujęcia pozbawione jakichkolwiek odniesień do konkretnego → czasu lub miejsca.

W obrębie polskich bajek ludowych można wyróżnić trzy zasadnicze grupy tematyczne ludowych narracji o Chrystusie.Pierwsza z nich dotyczy dzieciństwa Jezusa. Składają się na nią przede wszystkim dwa cykle legend, mówiących o cudach dokonywanych przez małego Jezusa bawiącego się z innymi → dziećmi (T 2443 „Ptaszki z gliny”) lub pomagającego w pracy św. Józefowi uważanego za marnego rzemieślnika (T 2444 „Rozciągnięta deska”). Znajdujemy tu odzwierciedlenie wyobrażeń obecnych w apokryfach i wierzeniach ludowych, zgodnie z którymi nadprzyrodzone zdolności Chrystusa musiały ujawniać się już w jego najmłodszych latach, a nie – jak relacjonują ewangelie – dopiero od momentu rozpoczęcia publicznej działalności (Zowczak 2000, s. 282-286). Przykładem takich opowieści może być wariant wątku „Ptaszki z gliny” zanotowany na Kielecczyźnie:

Jak Pan Jezus był dziecięciem, to żydziaki byli bardzo ciekawi poznać Go, bo słyszeli, że to dziecię kiedyś będzie rządzić światem. Kiej Pan Jezus wyszedł z doma polatać sobie po świecie, to wnet żydziaki zabiegali mu ścieżkę i zaczepiali Go, mówiąc: Może panicz umie ptaszki robić, to niech nam zrobi jakiego ptaszka? Mały Jezusik z pierwa nic nie odpowiadał, tylko polatał sobie tam i sam i wracał do domu do Matki Najświętszej. Ale raziczku jednego, nie mogąc się zaczepkom żydziaków zbruć, odpowiedział im: Moi żydkowie, nie dam ta rady! A żydziaki na to: A my zrobimy. Siedli więc wszyscy na murawę i Jezusik między nimi. Żydzięta wzięli gliny i ulepili ptaka niezgrabnego; zrobili mu łeb koci i postawili na ziemi. Jezusik widząc to, mówił: Ale to ładny ptaszek będzie; zrobilaśta go, a on nie wstaje. One żydzięta jak zaczęły się prosić, aby im Pan Jezusik zrobił innego lepszego ptaszka, tak wziął ziemi, ulepił słowika, sygnął go na murawkę, mówiąc: Ptaszku, na murawkę, zbieraj sobie trawkę. Żydziaki widząc to, dziwowały się i znów zaczęły go molestować o innego ptaszka. Jezusik utulił bryłkę ziemi i zrobił sikorkę. Wziął ją wnet do rąk i powiedział: Fruknij sobie na krzaczek, śpiewaj sobie jak chudziaczek. Słowik i sikorka zatrzepotały skrzydełkami i frunęły do pobliskiego lasku. Znów żydziaki dalejże molestować boską dziecinę, aby im poprawił tego ptaka, którego oni zrobili. Jezus powiedział: Idź, idź, brzyćkie stworzenie na drzewinę i becz, jak kot. I z robionego przez żydzięta ptaka stała się sowa (Siarkowski 1883, s. 113).

Drugi cykl legend dotyczących dzieciństwa Jezusa relacjonuje wydarzenia związane z ucieczką św. Rodziny do Egiptu lub jej wędrówką za chlebem do Jerozolimy (T 2442 „Ucieczka św. Rodziny do Egiptu”, T 2640 „Paproć”, T 2651 „Osika i leszczyna”). W tych narracjach główną rolę odgrywa zwykle → Matka Boska, podejmująca różne działania, by ochronić swego syna przed grożącymi mu niebezpieczeństwami. Opowieści te cieszyły się w polskiej kulturze ludowej szczególną popularnością. Składające się na nie motywy wywodzą się ze źródeł apokryficznych (głównie Ewangelia dzieciństwa arabska i Rozmyślania przemyskie) i były wykorzystywane nie tylko w legendach i ajtiologiach, ale także w kolędach i pieśniach dziadowskich, stanowiąc zarazem pewien kanon potocznej wiedzy na temat narodzin i pierwszych miesięcy życia Jezusa (Zowczak 2000, s. 274).

Kolejną grupę opowieści tworzą ajtiologiczne narracje podejmujące temat męki Jezusa, której czas – wedle ludowych wierzeń – stanowił kulminacyjny moment drugiego etapu działań kosmogonicznych (Balzamo 2005, s. 37). Różnego rodzaju zdarzenia w trakcie wędrówki Chrystusa na Golgotę oraz jego ukrzyżowanie wpływają na powstanie specyficznych cech i wartości charakterystycznych dla pewnych → przedmiotów, → zwierząt bądź ludzi. Decydujące znaczenie dla ukształtowania się tych właściwości ma przy tym postawa bohaterów wobec prowadzonego na → śmierć Jezusa. I tak np. zydel → szewca ma tylko trzy nogi, ponieważ czwarta odłamała się, kiedy jego właściciel wygrażał stołkiem prowadzonemu na Golgotę Chrystusowi (T 2472 „Stołek szewski”). Z kolei zabicie skowronka jest wielkim grzechem, ponieważ → ptak ten próbował ulżyć cierpieniom Jezusa, odłamując kolce z korony cierniowej (T 2533 „Krzyżodziób”), natomiast bezkarnie można niszczyć gniazda, a nawet zabijać cierpiotki, które szydziły z idącego na śmierć Zbawiciela (T 253 „Skowronek na Golgocie”). Dobrym przykładem tego typu narracji jest wariant wątku „Trzy nacje na Golgocie” (T 1638), wyjaśniający, a zarazem wskazujący mitologiczne uzasadnienia cech uznawanych za typowe dla Polaków, Ormian i Rusinów:

Gdy żydzi Pana Jezusa schwycili i do więzienia wtrącili, zeszli się Polacy, Rusini i Ormianie na naradę, by Pana Jezusa z więzienia wydobyć. Polacy mówili: »Chodźmy Go odbić«, Ormianie mówili: »Wykupmy Go«, a Rusini mówili: »Najlipsze wykrasty«. Lecz Pan Jezus za ludzkie grzechy musiał umrzeć, bo tak chciał. Po zmartwychwstaniu rzekł do nich: »Wy Polacy chcieliście mnie odbić, będziecie się więc bili do skończenia świata, wy Ormianie chcieliście mnie wykupić, będziecie więc bogaczami do skończenia świata, wy zaś Rusynki Bożi chcieliście mnie wykraść, budete otże złodijamy pokon wika« (T 1638; Siewiński 1903, s. 69).

Trzecia grupa to opowieści o Jezusie, który wędruje po ziemi pod postacią pielgrzyma, → starca lub → dziada-żebraka, najczęściej w towarzystwie → św. Piotra lub innych apostołów. Peregrynacje te nie są osadzone w konkretnym czasie ani → przestrzeni, a związane z nimi wydarzenia mają wymiar mityczny bądź moralizatorski. Ustanawiają określone właściwości świata, wprowadzają, utrwalają i uzasadniają wzorce zachowań społecznych poprzez dostarczanie pouczających przykładów lub wskazywanie sakralnej genezy określonych norm kulturowych. Jezus występuje w nich często w roli kreatora, a tym samym częściowo utożsamiany jest z → Bogiem Ojcem jako podmiotem czynów kosmogonicznych (Tomicki 1981, s. 42-43). W ten sposób → młynarz, próbujący przestraszyć Jezusa, zostaje przez niego zamieniony w → niedźwiedzia (T 2502 „Młynarz niedźwiedziem”), Żydówka schowana pod korytem, by wypróbować mądrość Chrystusa, zostaje zamieniona w świnię (T 2501 „Świnia – ciotka”), a pożyteczne pszczoły powstają z wypływającej z jego rany krwi (T 2621 „Pszczoły”). Analogiczny typ układu zdarzeniowego służy do uzasadnienia zasady nierównego podziału obowiązków spoczywających na → kobietach i → mężczyznach. Kiedy wędrujący po ziemi Jezus pyta o → drogę, kobieta nie udziela mu odpowiedzi, ponieważ jest zajęta, chłop natomiast przerywa pracę i odpowiada, co sprawia, że od tej pory panowie mają więcej wolnego czasu niż panie (T 2469 „Kobieta wiecznie zajęta”). Typowym przykładem narracji tego rodzaju jest pochodzący z okolic Olkusza wariant wątku „Koń zawsze głodny” (T 2503):

Kiedy Pan Jezus chodził po świecie, przyszedł raz nad rzekę, i chciał się przez nią przeprawić. Właśnie w pobliżu pasł się na łące koń. Powiada więc do niego Pan Jezus: Przewieź mię przez rzekę. A koń na to: Jeszczem się nie najadł. Rozgniewał się Pan Jezus i rzekł: Za karę nigdy się już odtąd nie najesz. I dlatego koń nigdy się nie może nasycić. Kiedy zaś potem zwrócił się Pan Jezus do wołu, aby go przewiózł, ten chętnie się zgodził, chociaż także jadł wtedy. Dlatego to wół prędko się napasa (Ciszewski 1887,s. 38).

Sporadycznie Jezus występuje także w bajkach magicznych. Zwykle pojawia się w nich w roli typowego → donatora, bliżej nieokreślonego z pochodzenia starca, w czym można dostrzec efekt chrystianizacji folkloru. Swym działaniem Chrystus wspiera potrzebujących, skrzywdzonych i biednych, oferując im zazwyczaj magiczne dary, przedmioty pozwalające na zmianę życiowej sytuacji. np. → skrzypce (T 592 „Magiczne skrzypce”, Klich 1910, s. 39–40) lub pióra (T 573 „Trzy piórka”):

Płacze i zawodzi biedna sierota, że nie może sobie poradzić, wtem ukazuje się jej starzec [był to pono sam Pan Jezus] i rzecze: »Nie płacz, dam ci trzy piórka, a gdy ci czego będzie potrzeba, mów tak: „z Boskiej pomocy niech się stanie” i to się stanie!« (Rawicz Witanowski 1904, s. 170).

W XIX w. różnego rodzaju opowieści o Jezusie funkcjonują nie tylko w przekazach ustnych, ale stopniowo zaczynają stanowić jeden z obszarów tematycznych popularnej literatury dewocyjnej oraz dydaktycznego piśmiennictwa kierowanego do ludności wiejskiej i dzieci, przybierając często postać charakterystycznych quasi-apokryfów (Żabski 1993, s. 35-51). Są to zarówno zbiory tekstów anonimowych publikowanych w postaci książek i druków ulotnych (Grajnert 1904), jak i produkcje autorskie, takich literatów jak Stefania Posadzowa czy Barbara Żulińska (Posadzowa 1948; Żulińska 1912). W tego typu wydawnictwach często wykorzystywano opracowania obecnych w polskiej tradycji → wątków bajek ludowych, choć nie brak także utworów będących przeróbkami bądź tłumaczeniami różnego rodzaju wcześniejszych publikacji religijnych. Niektóre narracje ustne stają się także kanwą dla twórczości literackiej o charakterze artystycznym, czego przykładem mogą być opowiadania Kazimierza Przerwy-Tetmajera (O Panu Jezusie i zbójnikach) i Henryka Sienkiewicza (Sabałowa bajka). Jezus pojawia się również bardzo często jako bohater bajek, legend i opowiadań w wydawanej obecnie popularnej literaturze religijnej i publikacjach dla dzieci (Legendy chrześcijańskie 1988) oraz we współczesnym pisarstwie chłopskim (Szepelak 2001). We wszystkich tych nurtach wykorzystywane są chętnie motywy i wątki zaczerpnięte z dawnych narracji ludowych.

Bibliografia

Źródła: Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, ZWAK 1887, t. 11; Grajnert J., Legendy o Matce Boskiej, Panu Jezusie i Świętych Pańskich, 1904; Klich E., Materiały etnograficzne z południowo-zachodniej części powiatu limanowskiego. Teksty gwarowe, MAAE 1910, t. 11; Posadzowa S., Dziecię Jezus. 10 legend, 1948; Rawicz Witanowski M., Kłodawa i jej okolice pod względem historyczno-ludoznawczym, 1904; Legendy chrześcijańskie, wyb. Santucci L., Klimaszewski S., przeł. Szymanowski A., 1988; Siarkowski, W., Podania i legendy o zwierzętach, drzewach i roślinach,ZWAK 1883, t. 7; Siewiński A., Bajki legendy i podania ludowe zebrane w powiecie sokalskim, „Lud” 1903, t. 9; Szepelak W., To była Nojświyntso Rodzina, „Twórczość Ludowa” 2001, nr 2; Żulińska B., Mały Jezus. Legendy i opowiadania z dzieciństwa Chrystusa Pana, 1912.

Opracowania: Balzamo E., Opowieść aitiologiczna. Trzy aspekty, przeł. P. Grochowski, LL 2005, nr 6; Thomas W.I., Znaniecki F., Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 1, Organizacja grupy pierwotnej, przeł. Metelska M., 1976; Tomicki R., Religijność ludowa, [w:] Etnografia polski. Przemiany kultury ludowej, red. Biernacka M., Frankowska M., Paprocka W., t. 2, 1981; Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, 2000; Żabski T., Proza jarmarczna XIX wieku. Próba systematyki gatunkowej, 1993.

Piotr Grochowski