Znany na całym świecie wątek → bajek magicznych o pięknej i dobrej dziewczynie wykorzystywanej w roli służącej przez → macochę i przyrodnie → siostry, która po wielu perypetiach zostaje żoną księcia (Krzyżanowski 1965, s. 179; Joosen 2008, s. 201). W Europie rozpowszechniony za sprawą wersji Charles’a Perraulta (Contes de ma mère l'Oye, 1697) oraz braci Grimm (Kinder- und Hausmärchen, 1812-1815), chociaż niektóre elementy (np. próba pantofelka) uchodzą za znacznie starsze (Bolte, Polivka, 1913, zob. Netografia; Bettelheim 1985, s. 132; Sierra 1992, s. 4; Joosen 2008, s. 201). Bajki o Kopciuszku zazwyczaj tworzą cykl wątków pokrewnych, często zawierających → motywy z innych fabuł o prześladowanej pannie lub podstawionej narzeczonej (Krzyżanowski 1965, s. 179).
W rodzimym folklorze bajka występuje w trzech wersjach fabularnych, w PBL oznaczonych jako T 510A „Kopciuszek”, T 510B „Mysi kożuszek” oraz T 510C „Kopciuszek”. Fabuła wszystkich odmian wątku koncentruje się wokół losów dziewczyny, która doznaje licznych krzywd od swych krewnych (macochy, → matki, → ojca). Dzięki wsparciu → zwierząt magicznych oraz istot zaświatowych jej sytuacja ulega poprawie, a do zasadniczej odmiany losu dochodzi wówczas, gdy zakochuje się w niej → królewicz. Po wielu perypetiach młodzieńcowi udaje się ustalić tożsamość nieznajomej (spotkanej na balu lub poznanej w innych okolicznościach), po czym ją poślubia.
W środowisku wiejskim funkcjonowały przekazy o Kopciuszku i Mysim Kożuszku zbliżone pod względem konstrukcyjnym zarówno do francuskiej, jak i niemieckiej odmiany historii. Większą popularnością cieszyły się realizacje nawiązujące do wersji Grimmów, co może wynikać ze znacznej popularności baśni z tomu Kinder- und Hausmärchen w obiegu ludowym w XIX wieku (Simonides 1989, s. 25-50).
Podobieństwa rodzimych wariantów do wersji niemieckiej dotyczą przede wszystkim schematu fabularnego oraz rozwiązań w zakresie opracowania poszczególnych motywów, ale zdarzają się dość wierne realizacje jak przekaz z Małopolski (Cercha 1896, s. 91-95). Występują w nim konstytutywne dla Grimmowskiej wersji Kopciuszka elementy, takie jak prace zadawane przez macochę (oddzielić mak od piasku i popiołu), mające uniemożliwić → sierocie wzięcie udziału w balu, cudowne → drzewo na grobie matki i → ptaki w roli dostarczycieli (→ Donator) balowego stroju, smoła, w której grzęźnie pantofelek dziewczyny, przymierzanie obuwia przez przyrodnie siostry i związane z tym okaleczenie przez nie swoich stóp, wieszczy ptak uprzedzający kawalera o podmienionej narzeczonej, ukaranie córek macochy przez pozbawienie ich wzroku (Cercha 1896, s. 91-95). W wariancie zabrakło wyprawy rodzica na jarmark po prezenty dla córek, co z kolei znalazło się w zapisach najbardziej odmiennych od wersji braci Grimm (Kowerska 1894, s. 795-796; Saloni 1903, s. 349). W małopolskim zapisie bohaterka nosi również swojskie imię Jagnisia, w żaden sposób nie odsyłające do imienia Kopciuszek, obdarzonego głębokim znaczeniem symbolicznym, a utrwalonego w tradycji głównie za sprawą przekładów i literackich adaptacji (Krzyżanowski 1965, s. 179; Bettelheim 1985, s. 159-162). Rodzimi wykonawcy opowieści T510A i T 510B rzadko nadają protagonistce imię bądź przydomek wskazujący na rodzaj zajęć wykonywanych przez nią w kuchni lub nawiązujący do jej niezwykłego odzienia. Niekiedy występuje on w tytule opowieści, ale nie wiadomo, czy pochodzi on od → gawędziarza czy zapisującego jego opowieść etnografa. W realizacjach T 510A można spotkać m.in. nazwy: kopciuszek (Witanowski 1904, s. 171; Gliński 1874, s. 135) i smotrucha (Polaczek 1892, s. 219), zaś w wersjach T 510B – popielucha (Petrow 1878, s. 149), popieluszka (Ciszewski 1894, 144), mysza skórka (Ciszewski 1887, s. 82), świński kożuszek (Kolberg 1964 (1888), s. 172), myšura (Malinowski 1900, s. 78)).
Najwierniejszymi odpowiednikami Grimmowskiej bajki o Wieloskórce są dwa warianty kaszubskie (Lorentz 1913, s. 217; 1924, s. 773). Dotyczą one losów → królewny, która chcąc uniknąć małżeństwa z ojcem, żąda dostarczenia niezwykłych sukien, a następnie kożuszka uszytego ze skór wszystkich zwierząt żyjących w królestwie. Gdy rodzic zaspokaja kolejne żądania córki, ta ucieka i najmuje się na służbę w sąsiednim królestwie jako pomoc kuchenna. W kosztownych szatach udaje się na bal, podczas którego zakochuje się w niej królewicz. Od tego momentu fabuła kaszubskich oraz pozostałych rodzimych wariantów T 510B rozwija się nieco odmiennie. O ile w wersji Grimmów panna po każdym balu gotuje dla królewicza potrawy i wrzuca do nich zabrane z → domu ojca złote przedmioty (pierścień, kółko od kołowrotka, motowidło, czyli przyrząd do zwijania nici w motki), o tyle w zapisach kaszubskich czyni to tylko raz. W obu wariantach dziewczyna zostaje rozpoznana w ten sam sposób, tj. po pierścieniu podarowanym jej na balu przez królewicza. Ofiarodawca odnajduje go w ugotowanej dla niego potrawie, zaś w wersji Grimmów spostrzega klejnot na palcu posługującej → kobiety.
Zasadnicza różnica między rodzimymi realizacjami T 510A i T 510B dotyczy rozwiązań w zakresie rodzajów upokorzeń doznawanych przez tytułową bohaterkę oraz sposobu ustalenia jej tożsamości. W zdecydowanej większości przypadków bajki T 510A zaczynają się od zarysowania konfliktu na linii macocha – przyrodnie siostry – pasierbica, przejawiającego się obarczaniem sieroty nadmiarem obowiązków. Tylko w części zapisów występuje kojarzone z bajkami o Kopciuszku zadanie oddzielenia ziaren, np. maku, kaszy, ryżu, grochu od popiołu lub piasku (m.in. Ciszewski 1894, s. 144; Witanowski 1904, s. 171; Gonet 1914-1918, s. 267), pojawiające się niekiedy także w przekazach T 510B (Kozłowski 1869, s. 363; Kolberg 1964 (1888), s. 172). Poza nielicznymi wyjątkami (np. Kolberg 1964 (1888); Kosiński 1881; Kozłowski 1869) w realizacjach typu T 510B powszechnie występuje również motyw → incestu na linii ojciec – córka, zawsze mający charakter deklaratywny. Niekiedy małżeńska propozycja rodzica, analogicznie jak we francuskiej i niemieckiej odmianie fabuły, wynika z chęci dotrzymania słowa danego umierającej żonie, która prosi go o poślubienie kobiety równie pięknej jak ona (np. Lorentz 1913, s. 217; 1924, s. 773) lub jak ich córka (np. Kowerska 1897, s. 103; por. Malinowski 1900, s. 77). W obu wersjach wątku bohaterce przychodzą z pomocą zwierzęta oraz istoty spoza ludzkiego świata, przy czym w T 510A wykonują one prace zadane przez macochę i dostarczają pannie kosztowne suknie, zaś w T 510B udzielają jedynie → rad odnośnie do sposobu uniknięcia niechcianego małżeństwa.
Rolę pomocnika oraz dostarczyciela odświętnego odzienia w T 510A najczęściej pełnią ptaki. Ponieważ do spotkania z darczyńcą często dochodzi na grobie matki prześladowanej dziewczyny, można je uznać za wcielenie ducha rodzicielki, zwłaszcza w przypadku, gdy jest to gołąb (np. Lorentz 1913, s. 93; 1914, s. 348; Cercha 1896, s. 92; Witanowski 1904, s. 171). Według niektórych słowiańskich wierzeń taką postać przyjmują po → śmierci → dusze kobiet (Moszyński 1967-68, s. 542):
Niekiedy wytworne szaty dostarcza istota pod wieloma względami przypominająca Matkę Boską, zapewne z racji przypisywanej jej w polskim folklorze funkcji litościwej opiekunki-wspomożycielki i orędowniczki (Tomicki 1981, s. 44; Grąbczewski 1984, s. 159):
Sporadycznie motyw balowych sukien zostaje powiązany z czarodziejskim orzechem (Kowerska 1894; Saloni 1903), pojawiającym się w tej funkcji w niemieckiej odmianie bajki o Mysim Kożuszku.
Istoty zaświatowe przychodzą z pomocą także bohaterce w realizacjach wątku T 510B (np. → anioł – Kolberg 1962 (1875), s. 57; Matka Boska – Kolberg 1964 (1888), s. 173; zmarła matka – Kowerska 1897, s. 103; ciotka – Kosiński 1881, s. 230; → czarownica – Malinowski 1900, s. 20; leśna starucha – Lorentz 1913, s. 217; 1924, s. 773):
Można w tym ujęciu dostrzec podobieństwo do francuskiej wersji bajki, gdzie pojawia się postać wróżki, nie występująca w niemieckim odpowiedniku fabuły. Dziewczynie przerażonej perspektywą ślubu z ojcem doradcy sugerują, by zażądała niezwykłych sukien, w charakterystyce których wyraźnie dominują elementy wiążące je ze światłami niebieskimi (→ księżyc, → gwiazdy, → słońce).
O specyfice polskich wariantów bajki T 510B w dużej mierze decyduje rodzaj surowca użytego do wykonania kożuszka (płaszcza), mającego uchronić pannę przed niechcianym małżeństwem, np. mysie skórki (Malinowski 1900, s. 77; Kowerska 1897, s. 104; Ciszewski 1887, s. 81), świńska skóra (Kolberg 1964 (1888), s. 172), → wszy (Petrow 1878, s. 149). Sporadycznie tożsamą funkcję pełnią inne części garderoby, np. „[…] suknia jak kocie oczy” (Kolberg 1962 (1875), s. 57), która w zależności od potrzeb czyni dziewczynę widzialną lub niewidzialną. W jednym ze śląskich wariantów córka żąda skóry osła, zasilającego ojcowski skarbiec dukatami wydalanymi podczas defekacji (→ Ekskrementy), podobnie jak we francuskiej wersji T 510B (Malinowski 1900, s. 20).
Osobliwością naszych realizacji T 510A i T 510B jest niekiedy odmienna w stosunku do Grimmowskiej lokalizacja miejsca spotkania dwojga głównych bohaterów, do którego dochodzi w kościele (T 510A; np. Ciszewski 1894, s. 144; Kolberg 1963 (1886), s. 240; T 510B; np. Ciszewski 1887, s. 82; Petrow 1878, s. 149; Kowerska 1897, s. 104). Jednak dość często królewicz zostaje oczarowany urodą Kopciuszka na balu (T 510A; np. Wasilewski 1892, s. 308; Witanowski 1904, s. 171; T 510B; np. Lorentz 1913, s. 206, s. 217; Kosiński 1881, s. 231).
W polskich wersjach historii Kopciuszka do zainicjowania zdarzeń odmieniających los prześladowanej panny dochodzi w sposób znany z wersji niemieckiej – w trakcie ucieczki z balu w smole grzęźnie jej pantofelek, co skłania królewicza do poszukiwań nieznajomej. Sporadycznie bucik spada ze stopy dziewczyny (Wasilewski 1892, s. 308), jak we francuskiej odmianie opowieści. Z kolei próbie pantofelka wyjątkowo towarzyszą przypadki okaleczenia stóp przez siostry prześladowanej dziewczyny (np. Saloni 1903, s. 349; Witanowski 1904, s. 172; Lorentz 1914, s. 521). W polskich bajkach równie rzadko mowa o ukaraniu sprawczyń nieszczęść sieroty (Cercha 1896, s. 95; Polaczek 1892, s. 220; Kowerska 1894, s. 796). Zazwyczaj kwestia ta zostaje pominięta, co jest niezgodne z baśniową aksjologią, według której → antagonista zasługuje na → karę adekwatną do swych postępków:
Próba pantofelka jest charakterystyczna także dla przekazów typu T 510B. Jedynie w wariantach kaszubskich oraz jednym krakowskim panna zostaje rozpoznana po pierścieniu (Lorentz 1913, s. 206, s. 217; 1924, s. 773; Kolberg 1962 (1875), s. 60), choć znaleźć można rozwiązania zbliżone do wersji Perraulta:
Charakterystyczną cechą rodzimych wersji Mysiego Kożuszka jest obecność upokorzeń doznawanych przez pannę służącą od królewicza. W odpowiedziach udzielanych interesującemu się jej pochodzeniem młodzieńcowi dziewczyna nawiązuje do przedmiotów, którymi uderzył ją kawaler, gdy usługiwała mu jako służąca (por. Malinowski 1900, s. 77; Kowerska 1897, s. 104-105; Kolberg 1964 (1888), s. 174; T 510A Ciszewski 1894, s. 144):
Bajki o Kopciuszku i Mysim Kożuszku należą do fabuł nacechowanych inicjacyjną symboliką. Wskazuje na to wiele działań podejmowanych przez ich bohaterki, zwłaszcza te rodzaje czynności, w charakterystyce których pojawia się popiół, będący jednym z metonimicznych odwzorowań → śmierci. Jako pochodna procesu spalania (→ Ogień), symbolizuje jednocześnie ideę odrodzenia się do nowego życia (Szadura 1996, s. 329). Finał obu opowieści jednoznacznie poświadcza gotowość protagonistek do podjęcia jakościowo odmiennej egzystencji.
Fabuły typu T 510A i T 510B dają wiele możliwości interpretacyjnych, jednak obiektem naukowych analiz są zazwyczaj bajki o Kopciuszku (Sierra 1992; Graczyk, Graban-Pomirska 2002; Joosen 2008, s. 203-204). Przyjęcie perspektywy psychoanalitycznej pozwala spojrzeć na historię biednej panny jako na studium o dorastaniu do identyfikacji płciowej, oznaczającej zdolność do nawiązania dojrzałej relacji z innym człowiekiem. W tym kontekście istotna jest zwłaszcza złożona symbolika pantofelka (Bettelheim 1985, s. 177-190). Z klasycznym odczytaniem historii Kopciuszka polemizują przedstawicielki badań z zakresu gender studies, wykazując, że → baśń jest nośnikiem przekonań i uprzedzeń związanych z płcią (Lasoń-Kochańska 2004, s. 174-175; Araszkiewicz 2002, s. 252).
Opowieść o Kopciuszku, uważana za jedną z najsłynniejszych baśni świata, bywa traktowana jako swoista projekcja marzeń o szczęściu i życiowym sukcesie odniesionym wbrew przeciwnościom losu (Ługowska 2006, s. 45; Ługowska 2014, s. 83-86). Ten uniwersalny wymiar fabuły sprawia, że często staje się ona podstawą romansów powieściowych i filmowych komedii romantycznych (np. Miłość na wybiegu, reż. Krzysztof Lang, 2009). Nie brak przykładów twórczego przetwarzania tradycyjnego wzorca, polegającego na przeniesieniu znanej historii we współczesne realia kulturowe (Rusinek 2006; Jędrzejewska-Wróbel 2010). Podjęcie gry z czytelniczymi oczekiwaniami ma sprowokować odbiorcę do stawiania pytań związanych z własną postawą życiową i kondycją otaczającego świata (Kostecka 2014, s. 192-198).
Źródła: Baśnie braci Grimm, przeł. Pieciul-Karmińska E., 2004; Cercha S., Baśnie ludowe zeb. we wsi Przebieczanach (w powiecie wielickim) przez..., MAAE 1896, t. 1; Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim opisał..., cz. II, ZWAK 1887, t. 11; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Gliński A., Bajarz polski, t. 3, 1853; Gonet Sz., Gadki z Inwałdu, w okolicy Andrychowa, „Lud” 1914-1918, t. 20; Grimm W. J., Kinder-und Hausmärchen, 1812-1815; Jędrzejewska Wróbel R., Siedmiu wspaniałych i sześć innych, nie całkiem nieznanych historii, 2010; Kolberg O., DW, t. 19, cz. 2, 1963 (1886); DW, t. 8, cz. 4, 1962 (1875); DW, t. 21, cz. 2, 1964 (1888); Kosiński W., Materiały do etnografii Górali Beskidowych, cz. I, ZWAK 1881, t. 5; Kowerska Z., Kopciuszek, „Wisła” 1894, t. 8; Kowerska Z., O Mysim Kożuszku, „Wisła” 1897, t. 11; Kozłowski K., Lud. Pieśni, podania baśnie, zwyczaje, przesądy ludu z Mazowsza czerskiego, Warszawa 1869; Lorentz F., TP, z. 1; TP, z. 2, 1914; TP, z. 3, 1924, Kraków 1913-14, 1924; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1900, t. 4; Perrault Ch., Contes de ma Mèrel' Oye, 1697; Perrault Ch., Ośla skórka. Baśń, przeł. Całek Sz., 1981; Petrow A., Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki, cz. III, ZWAK 1878, t. 2; Polaczek S., Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki, powiastki i zagadki, 1892; Rusinek M., Kopciuszek, 2006; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6; Ulanowska S., Niektóre materiały etnograficzne zebrane we wsi Łukówcu, ZWAK 1884, t. 8; Wasilewski Z., Przyczynek do etnografii Krakowiaków, Wisła 1892, t. 6, z. 2; Witanowski M. R., Kłodawa i jej okolice pod względem historyczno-ludoznawczym, 1904; Wójcicki K.W., Klechdy: starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi, t. 2, 1837.
Opracowania: Araszkiewicz A., Kopciuszek, czyli baśń o różnicy płci, [w:] Siostry i ich Kopciuszek, red. Graczyk E., Graban-Pomirska M., 2002;Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, t. 2, przeł. Danek D., 1985; Grąbczewski J., Postać Matki Boskiej w ludowych przekazach językowych, PSzL 1984, r. 38, z. 3; Joosen V., Cinderella, [hasło w:] The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales, vol. 1, 2008; Kostecka W., Baśń postmodernistyczna: przeobrażenia gatunku. Intertekstualne gry z tradycją, 2014; Krzyżanowski J., Kopciuszek, [hasło w:] SFP, 1965; Lasoń-Kochańska G., Córki Penelopy: kobiety wobec baśni i mitu, „Słupskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska” 3, 2004; Ługowska J., W Fantazjanie i gdzie indziej. Szkice o baśni literackiej, 2006; Ługowska J., „Kopciuszek to ja!” W kręgu zagadnień baśniowej kompensacji, [w:] Baśń we współczesnej kulturze, t 1, Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa, red. Ćwiklak K., 2014; Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, t. 2, Kultura duchowa, 1967-1968; Simonides D., Jakub i Wilhelm Grimmowie a folklor polski, [w:] Bracia Grimm i folklor narodów słowiańskich, red. Ślizińskiego, Czurak M., 1989; Szadura J., Popiół, [hasło w:] SSiSL, t. I, cz. 1, 1996; Tomicki R., Religijność ludowa, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, red. Biernacka M., Frankowska M., Paprocka W., t. 2, 1981; Sierra J., Cinderella, 1992; Siostry i ich Kopciuszek, red. Graczyk E., Graban-Pomirska M., 2002.
Bolte G., Polivka J., Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen der Brüder Grimm, 1913, https://de.wikisource.org/wiki/Anmerkungen_zu_den_Kinder-_und_Hausm%C3%A4rchen_der_Br%C3%BCder_Grimm_I/ [dostęp: 13.05.2017].
