Król Lear

Wątek → bajki nowelistycznej oznaczony jako T 946A, nawiązujący do analogicznie zatytułowanego dramatu Szekspira z 1623 r.; mało popularny w Polsce, podobnie jak zbliżony w treści → wątek T 946 „Kamienie w skrzyni” (Wróblewska 2018, s. 31-46). W międzynarodowej systematyce wątków oba łącznie oznaczono jako AT 982 i zatytułowano „Ungrateful Heirs” (Niewdzięczni spadkobiercy; zob. Netografia). We wszystkich wypadkach przedstawiona historia koncentruje się wokół losów → ojca, który zapisawszy majątek swoim → dzieciom liczy na ich opiekę na starość. Kiedy jednak u kresu życia zwraca się do nich z prośbą o pomoc, dwie starsze córki odmawiają zajmowania się rodzicem bądź robią to niechętnie, a jedynie najmłodsza właściwie wywiązuje się ze swego rodzinnego zobowiązania. W realizacjach T 946 wszystkie → kobiety, początkowo nieskore do zajmowania się ojcem, wykazują wielką o niego troskę, gdy dowiadują się, że zachował część majątku, który zostanie przekazany im dopiero po jego → śmierci. Kiedy → mężczyzna umiera, okazuje się, że w skrzyni mającej zawierać → skarby znajdują się jedynie → kamienie, skorupy, niekiedy kostur i → list obnażający obłudę córek. W dziele angielskiego dramaturga zdarzenia mają bardziej gwałtowny przebieg, gdyż dochodzi do wojny między królestwami rządzonymi przez → siostry, w efekcie czego wszyscy ponoszą klęskę i giną w tragicznych okolicznościach, doprowadzając do upadku dotychczasowego ładu świata (Kott 1990, s. 150-193). W podobny sposób zinterpretował losy starego → króla w Lilli Wenedzie (1839) Juliusz Słowacki,eksponując silny związek życia jednostki z historią.

Wątek niewdzięcznych dzieci (częściej synów niż córek) znany był jeszcze przed powstaniem dzieła Szekspira (Gutch, Peacock 1908, s. 362-363) w licznych krajach europejskich (Krzyżanowski 1977, s. 80-107). Funkcjonował w wersji epickiej jako exemplum o rodowodzie kaznodziejsko-kościelnym, o czym świadczy obecność historii w XIII-wiecznym zbiorze Gesta Romanorum (wydanie Oesterleya 1872, s. 672-673; Karłowicz 1894, s. 447-448), a jednocześnie jako ballada, opowieść nowelowa i bajkowa (Aarne 1946, s. 346). Realizacje wątku odnotowano również w pieśniowym repertuarze dziadowskim (Łopaciński 1894, s. 212-214).

W polskiej tradycji ludowej warianty T 946A i T 946 funkcjonowały głównie w fabularnych wersjach wierszowanych (Karłowicz 1894, s. 444-449, 801; 1895, s. 106-111, 453-458, 769; Łopaciński 1898, s. 211-214) i prezentowały szczęśliwe zakończenie losów starego ojca. Niedołężny mężczyzna, odepchnięty przez dwie starsze córki, nawet zachęcające go do → samobójstwa, znajduje opiekę u trzeciej z sióstr. O popularności tego typu przykładów świadczy fakt, że jeszcze w wieku XX odnotowywano je w różnych regionach Polski (Jaworska 1990, s. 277-278), najczęściej na Śląsku (m.in. [b.a.] 1909, s. 172-174; Pieśni ludowe z polskiego Śląska… 1934, s. 90-91; Bajki Warmii i Mazur 1956, s. 117-120; [b.a.] 1994, s. 15-17). Wiele odmian zapisano również na Morawach oraz Śląsku Cieszyńskim (Karłowicz 1894, s. 446-447; 1895, s. 769).

W Polsce nie utrwalono żadnego bajkowego wariantu wątku „Król Lear” (T 946A), a jedynie pojedyncze realizacje „Kamienie w skrzyni” (T 946). Obie znane wersje, bardzo zbliżone fabularnie, choć bez identycznego zakończenia, zanotowano na Śląsku, gdzie popularne były → pieśni o niechcianym ojcu:

Jag jeden oćec máṷ třy cery, já, i dáṷ im všystek majǫtek od śebe: „kech jáṷ váṷm dáṷ, to tys bedźeće źyvić do śmierci”. Jáṷ, i potym byṷ u náṷstaršy cery přy ni, a ta cera poadáṷ: „tatulku – poadáṷ – idźće do drugi, co váṷs tys bydźe žyvić”. No byṷ záṷś rok u ni, ty drugi, potym: „jáṷk tys nic vęcy ńe vźéṷa jak ta pirsá, no idźće záś teráz do třeci cery”. No i potym myślaṷy, ize ón to ńe dṷugo bydźe zyṷ, no i potym mu ani jeść ńe chćaṷy dać, i potym poseṷ s tǫ boleśćǫ po spravedlivość na skarga do kśędza. Potém kśǫdz posṷaṷ po te třy cery, poadáṷ: „cyśće myślaṷy, ize oćec vam dáṷ všystko? tak jest u mńe takáṷ skřyńa, a to sǫ pińǫdze v ty skřyni; chtoráṷ bédźe dobře opatróvać mńe do śmerci, tuz za rók* za šeść ńedźel přydźe po pogřebe i přydźe i veźńe se te peńǫdze”. Potym všystke chćaṷy vźǫść do śebe ojca, ale náṷpirvy do ty starsy zaś nazáṷd poseṷ. To potym vidźaṷy ta skřyńa, to go potym opatruvaṷa ta náṷstarsáṷ, to potym máṷ oćec, to se potym oćec dostáṷ i kavy vypić, chleba z masṷem. Jag minoṷ rok šeść ńedźel po pogřebe – coby máṷ pokój –, potym posṷy na farą, co po te pińǫdze kśǫdz odękńe, bo tu kluc byṷ na faře u ńego. Otvořy do ty skřyńe: máṷy być pińǫdze, a tąm byṷo kupa peṷna skřyńa skorup i śkṷa natṷuconá (T 946; Nitsch 1929, s. 79-80; por. Malinowski 1901, s. 181-182 – tu dodatkowy komentarz gawędziarza, że ojciec mógł sobie zostawić majątek).

Wersje o synach i ich rodzicu zapisano jedynie na Białorusi (Federowski 1903, s. 29-30).

Pogłosy obu nowelowych wątków znaleźć można w → bajkach nowelistycznych, m.in. T 923 „Drogi jak sól” – o trzech córkach kupca, z których najmłodsza deklaruje, że kocha ojca jak sól, co nie spotyka się z uznaniem ojca (Karłowicz 1894, s. 449). Po czasie okazuje się, że przyprawa jest niezbędna do poprawy smaku potraw i mężczyzna dostrzega wagę słów niedocenionej przez niego córki:

Jeden pan miał trzy córki dorosłe. I pyta się najstarszéj: czem ona go kocha? A ta odpowiedziała, że: miodem. A potem zapytał się młodszej: czóm go kocha? A ona odpowiedziała, że: cukrem. I uściskał obie. Nareście pyta się najmłodszej: czem go kocha? A ona odpowiedziała, że: solą. Rozgniewał się ojciec i odtrącił ją od siebie. Zmartwiona tem córka najmłodsza, poszła sobie z domu w świat. […] Ale ojcu markotno się zrobiło, że córka w świat poleciała, i wybrał się za nią, żeby ją odszukać. […] W końcu pojechał też i do tego miasta, gdzie ona służyła i tam stanął w tej gospodzie. […] ojca poznała, a ón iej nie poznał. I powieda ón, że mu się jeść chce, żeby mu ugotowała ziemniaków. Ona tóż wody przystawiła do ognia i ziemniaki ugotowała, ale ich nie osoliła, a potem mu na stół podała. Jak tylko skosztował, mówi do niej: „ale moja panno, ja nie lubię takich niekraszonych solą ziemniaków, proszę o sól”. Wtenczas ona rzuciła mu się do nóg i powiada: „A widzisz ojcze, żeś zapragnął soli, a kiedym ja ci powiedziała, że solą ciebie chcę kochać, toś mnie wtenczas odtrącił od siebie. – „Przebacz mi moja córko, – rzekł ojciec, – odebrał ją zaraz z tamtąd, powiózł do domu i kochał, jako najmilsze swoje dziecko. Bo łatwiej mu się było obejść bez miodu i cukru, niż bez soli (T 923; Kolberg 1964 (1888), s. 200).

Wątek zdaje się być pokrewny z bajką zapisaną przez Grimmów w ich zbiorze Kindermärchen, nr 179 (Ich habe den Vater so lieb, wie Salz; pol. O soli cenniejszej niż złoto). Podobne elementy występują w polskich balladach o trzech synach bez serca i lepszej od nich najmłodszej synowej (Kolberg 1884, s. 11) oraz o trzech braciach młynarczykach (Kolberg 1962 (1875), s. 107-114), jak też w zapisach ukraińskich (Karłowicz 1894, s. 449).

Biorąc pod uwagę pieśniowy charakter większości realizacji wątków T 946 i T 946A funkcjonujących w Polsce, można zakładać, że do obiegu trafiły za pośrednictwem ballad dziadowskich bądź druków jarmarcznych, w tym przeróbek tekstów staropolskich (Krzyżanowski 1962). Rodzime wersje opowieści z czasów renesansu i baroku bliższe są prostej literaturze ludowej niż wysokoartystycznej. Brakuje w nich rozważań natury metafizycznej oraz egzystencjalnej obecnych w dziełach angielskiego oraz polskiego dramaturga, a nawet w pieśniach dziadowskich, wyraziście eksponujących warstwę religijną przekazów. Ponadto w staropolskie wersje wpisana jest intencja moralizatorska, ceniona przez wiejskich → gawędziarzy, a charakterystyczna dla bajek nowelowych, do których zgodnie z międzynarodową i krajową systematyką wątków zaliczany jest „Król Lear” (Wróblewska 2007, s. 283-285, 297-299). W pieśniach i bajkach unika się drastyczności w prezentacji przebiegu zdarzeń, co typowe z kolei dla ballad dziadowskich. Być może właśnie ten fakt zadecydował o tym, że w naszym kręgu językowym wykształciła się tradycja wierszowanych wersji pokrewnym wątkom T 946 i T 946A, zwłaszcza że teksty staropolskie, funkcjonujące w żywym obiegu jeszcze do wieku XVIII, okazują się tematycznie zbliżone do ludowego materiału zapisanego w XIX i na początku XX wieku.

Do znanych dawnych rodzimych przykładów realizujących tytułowy watek należą wierszowane utwory Mikołaja Reja Historya prawdziwa która się stała w Landzie mieście niemieckim (1568) oraz Wacława Potockiego Przykład o odmienności afektu w dziatkach przeciwko rodzicom (1691). W przeciwieństwie do wspomnianej tragedii Szekspirowskiej, której akcja rozgrywa się w środowisku królewskim, historia o niewdzięcznych dzieciach w wydaniu Reja oraz Potockiego w pierwszym wypadku dotyczy rodziny kupieckiej, a w drugim – szlacheckiej. W obu poematach nie brak dygresji pochodzących od narratora, opisów miejsca zdarzeń oraz dialogów postaci. Niewykluczone, że do ludowego obiegu trafiły w wersji druków jarmarcznych (Żabski 1993), podobnie jak inne znane historie tego rodzaju (Szacki 1994, s. 263), np. o świętym Grzegorzu ([b.a.] Historya zajmująca o Grzegorzu [b.r.]) bądź o cnotliwej Gryzeldzie ([b.a.] Historya o Gryzeldzie i margrabi Walterze [1869]). Brak jednak bezpośrednich dowodów potwierdzających tę tezę, ponieważ do tej pory nie udało się odnaleźć jarmarcznych wydań poematów lub opowieści o niewdzięcznych dzieciach. Wątek funkcjonował w wielu obiegach, a jego realizacje przybierały odrębny charakter w zależności od środowiska. W tradycji chłopskiej nastąpiło zjawisko folkloryzacji wątku (Bartmiński 1990, s. 133; Wróblewska 2007, s. 97, 157), bowiem akcja w pieśniach i wątkach bajkowych została przeniesiona na wieś, bohaterowie rekrutują się ze środowiska chłopskiego, a pozytywny finał wskazuje na typową rolę starców w rodzinie (powierzenie im opieki nad wnukami). Zmianie uległ też język przekazu i jego struktura. Krótkie wersy, liczne powtórzenia i rymy proste, podobnie jak typizacja postaci i znaczna ogólnikowość przedstawionego świata, wyraźnie potwierdzają upodobnienie tekstu do typowego schematu pieśni ludowej (Bystroń 1925, s. 3-39).

Wątki T946 i T 946A popularne były także w polskiej literaturze XIX i XX wieku. Oprócz Słowackiego wykorzystali je m.in. Stefan Witwicki w Balladach i romansach – utwór Maciej albo miłość pieniędzy (1824, s. 135-145), Walery Łoziński w powieści Szlachcic chodaczkowy (1892) oraz Jan Kasprowicz w poemacie Król Lir z Biedaczewa (1912, s. 121-126). Każdy z twórców eksponował inny element wątku i nadawał inny wydźwięk moralny (Wróblewska 2007, s. 283-286, 296-299). Popularność historii o niewdzięcznych dzieciach wynika z jej uniwersalizmu przejawiającym się w ukazywaniu powtarzalnych sytuacji życiowych (Krzyżanowski 1977, s. 844-854). Zjawisko zaniedbania bądź wygnania niedołężnego rodzica po przepisania majątku na dzieci, które wyraziście piętnują realizacje T 946 i T 946B, jest rodzajem negatywnego wzorca postępowania, obecnego do tej pory w kulturze (Ludwiczak; zob. Netografia).

Bibliografia

Źródła: [b.a.], Historya zajmująca o Grzegorzu który przez 17 lat pokutował przykuty do skały. Piękne i bardzo pouczające opowiadanie dla ludu, [b.r.]; Historya o Gryzeldzie i margrabi Walterze, [b.r.; adnotacja biblioteczna wskazuje rok wydania 1869]; [b.a.], [Miał pewien ojciec trzy córy...], „Gryf” 1909, nr 1; [b.a.]; [b.a.] Wziął stary kijaszka, szedł po wsi, [w:] Tam na Podlasiu. Pieśni ludowe z gminy Borki i ich wykonawcy, wyb., oprac. Adamowski J., 1994; Bajki Warmii i Mazur, red. Koneczna H., Pomianowska W., 1956; Federowski M., Lud białoruski na Rusi litewskiej. Materiały do etnografii słowiańskiej, t. 3, 1903; Kasprowicz J., Król Lear z Biedaczewa, [w:] tenże, Dzieła poetyckie, t. 1, Obrazy i opowiadania, wyd. L. Bernacki, 1912; Kolberg O., DW, t. 7, cz. 4, 1962 (1875); DW, t. 11, cz. 2, 1884; DW, t. 21, cz. 2, 1964 (1888); Łoziński W., Szlachcic chodaczkowy. Powieść, 1892; Nitsch K., Wybór polskich tekstów gwarowych, 1929; Pieśni ludowe z polskiego Śląska z rękopisów zebranych przez ks. Emila Szramka oraz zbiorów dawniejszych A. Cinciały i J. Rogera, wyd. Bystroń J. S., 1934; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Potocki W., Przykład o odmienności afektu w dziatkach przeciwko rodzicom, [w:] tenże, Ogród fraszek, zeb., oprac. Brückner A., t. 1, 1907; Rej M., Historya prawdziwa która się stała w Landzie mieście niemieckim. 1568, 1891; Słowacki J., Lilla Weneda, [w:] tenże, Dramaty (Wybór), t. 1, wyb. Krzyżanowski J., 1979; Witwicki S., Ballady i romanse, 1824.

Opracowania: Aarne A., The Types of the Folktale, trans. by Thompson S., 1946; Bartmiński J., Folklor – język – poetyka, 1990; Bystroń J.S., Pieśń ludowa w Polsce, [w:] Polska pieśń ludowa. Wybór, oprac. Bystroń J.S., 1925; Celichowski Z., Wstęp,[w:] Rej M., Historya prawdziwa która się stała w Landzie mieście niemieckim. 1568, 1891; Gutch E., Peacock M., County Folk-Lore, vol. 5, Examples of Printed Folk-Lore Concerning Lincolnshire, 1908; Jaworska E., Katalog polskiej ballady ludowej, 1990; Karłowicz J., Król Lear u nas, „Wisła” 1894, t. 8; Karłowicz J., Do Króla Leara, „Wisła”1895, t. 9; Kott J., Szekspir współczesny, 1990; Krzyżanowski J., Mikołaja Reja „Historia w Landzie”, [w:] tenże, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, 1977; Krzyżanowski J., Romans polski wieku XVI, 1962; Łopaciński H., Nowe odmianki pieśni na temat „Króla Leara”, „Wisła” 1898, t. 12; Szocki J., Literatura popularna dla ludu na przykładzie Wydawnictwa Ludowego 1882-1920, 1994; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła –wątki – konwencje), 2007; Wróblewska V., Wątek Króla Leara w polskiej tradycji ludowej i literackiej, [w:] Ślady Szekspira. Jego dzieło w literaturze i teatrze, red. Stankiewicz-Kopeć M., Zabawa K., 2018; Ziomek J., Mikołaj Rej, [w:] tenże, Renesans, 2001; Żabski T., Proza jarmarczna XIX wieku. Próba systematyki gatunkowej, 1993.

Netografia

Ludwiczak U., Chcieli ją wypisać ze szpitala. Okazało się, że nie ma już gdzie wracać, http://www.wspolczesna.pl/wiadomosci/bialystok/art/5838481,chcieli-ja-wypisac-ze-szpitala-okazalo-sie-ze-nie-ma-juz-gdzie-wracac,id,t.html [dostęp: 20.11.2016r.]; Ungrateful Heirshttp, by Ashliman D. L.://www.pitt.edu/~dash/type0982.html [dostęp:20.09.2017r.].

Violetta Wróblewska