Bohaterka → bajek magicznych o zasięgu ogólnoeuropejskim (Bolte, Polivka, zob. Netografia), realizujących → wątek T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie (Snow-white – Sneewittchen)”. Baśń o królewnie Śnieżce, prześladowanej przez → macochę ze względu na swą niezwykłą urodą, popularność zawdzięcza antologii braci Grimm Kinder- und Hausmärchen (1812-1815), jednak znana była długo przed pojawieniem się ich publikacji w obiegu czytelniczym. Obecność zbliżonej pod względem fabularnym opowieści odnotowano już w XVII w. w zbiorze nowel Giambattisty Basilego Pentameron (nr 8, La schiavotella), zaś w XIX w. znana była w licznych wariantach romańskich, germańskich, skandynawskich i słowiańskich (Kapełuś 965, s. 192). W polskiej tradycji odnotowano kilkanaście wersji bajkowego wątku, przy czym jedna z nich ma charakter → podania lokalnego (T 709* „Królewna ze szpilką w głowie”; Knoop 1907).
Rodzime → warianty T 709 dotyczą losów → pasierbicy (córki) wypędzonej przez macochę (→ matkę) z powodu zazdrości o jej urodę. Dziewczyna znajduje schronienie u → rozbójników, o czym zawistna → kobieta dowiaduje się i podejmuje dwie, niekiedy trzy próby zgładzenia przybranej córki. Zbójcy dwukrotnie przywracają pannie życie, ale za trzecim razem (→ Troistość), nie mogąc ustalić przyczyny → śmierci, umieszczają → zmarłą w szklanej trumnie, która przyciąga uwagę → królewicza. Dochodzi do ożywienia dziewczyny, poślubienia jej przez wybawcę i ukarania sprawczyni nieszczęść.
Wszystkie polskie opowieści o Śnieżce nawiązują do Grimmowskiej realizacji T 709, zwłaszcza w zakresie schematu fabularnego, w mniejszym stopniu podobieństwa daje się odnaleźć na poziomie realizacji poszczególnych → motywów. Najbardziej zbliżony do niemieckiego pierwowzoru jest przekaz śląski (Malinowski 1900, s. 41-42). Pierwszy epizod bajki oraz imię jej bohaterki: „śńégovy pwatek” – niespotykane w innych rodzimych zapisach, wskazują, że narrator mógł znać wersję niemieckich baśniopisarzy:
Zbieżność obu przekazów potwierdza również obecność takich elementów, jak magiczne zwierciadło wyjawiające prawdę o urodzie Śnieżki, dostarczone macosze zwierzęce płuca jako rzekomy dowód zgładzenia pasierbicy, pobyt panny w domostwie → krasnoludków, rzemyki do gorsetu i zatrute → jabłko użyte do uśmiercenia bohaterki, umieszczenie zmarłej w szklanej trumnie, jej transport do pałacu księcia, w czasie którego dochodzi do cudownego ożywienia dziewczyny, oraz ukaranie macochy zmuszonej do tańca w rozpalonych do czerwoności żelaznych trzewikach (→ Żelazne buty).
W skrajnie odmiennych od bajki Grimmów wersjach, np. z Krakowskiego (Kosiński 1883, s. 14), w zawiązaniu akcji wykorzystano motyw niewinnie oczernionej przez stryja córki „sklepnika”, a w dalszej części, w oparciu o kombinację rozwiązań zaczerpniętych m.in. z wątków T 706 „Salvatica”, T 707 „Trzej synowie z gwiazdą na skroni” i T 514 „Przemiana płci” (→ Dziewczyna chłopcem), zaprezentowano losy bohaterki po tym, jak zostaje ona żoną księcia.
Z elementów składających się na schemat fabularny T 709 względną stabilnością odznacza się motyw macochy (matki) zazdrosnej o urodę pasierbicy (córki) i towarzysząca temu chęć jej zgładzenia, co sytuuje bajki o Śnieżce w kręgu historii o niewinności uciśnionej (Mańko 1982, s. 15-30):
W nielicznych przekazach niecne plany antagonistki bywają motywowane pozbawioną realnych podstaw niechęcią: „Miała matka córke, ale straśnie była na te córke złá i kćiała je zabić” (Kosiński 1881, s. 258; por. Kolberg 1962 (1867), s. 129), a niekiedy zazdrością o to, że pasierbica przewyższa urodą jej własną córkę (Sędzicki 1910, s. 128) i cieszy się większym powodzeniem u kawalerów (Saloni 1903, s. 383). Do wyjątków należą przypadki pomijania w polskich realizacjach T 709 jednego z najbardziej rozpoznawalnych atrybutów Grimmowskiej wersji bajki o Śnieżce, czyli mówiącego zwierciadła (Saloni 1903; Sędzicki 1910; Kosiński 1883; Kolberg 1962 (1867)).
Nieznaczną wariantywnością charakteryzuje się sposób, w jaki królowa pragnie pozbyć się urodziwej rywalki. W zdecydowanej większości ludowych bajek wykonanie tego zadania zleca swojemu słudze lub → czarownicy, rzadko przy tym żąda dowodu poświadczającego zgładzenie → ofiary:
Sporadycznie zazdrosna kobieta osobiście próbuje doprowadzić do zguby Śnieżki (Saloni 1903; Sędzicki 1910; Kosiński 1881).
Względną stabilnością charakteryzuje się również motyw pobytu panny w zbójeckiej chacie, będący jednym z czynników warunkujących odrębność rodzimych realizacji typu T 709 wobec niemieckiego wzorca. Bohaterka nie od razu ujawnia swą obecność, chowając się w różnych miejscach siedziby rozbójników lub w jej pobliżu, np. w → piecu chlebowym (Ciszewski 1894, s. 51), pod podłogą (Kosiński 1883, s. 14), w beczce do przechowywania pierza (Kosiński 1881, s. 258), w komorze (Gliński 1862, s. 153) lub w kopie siana (Saloni 1903, s. 383; Sędzicki 1910, s. 128). Zostawia jednak ślady bytności w postaci wykonywanych potajemnie różnych prac domowych, m.in. gotowania, sprzątania, palenia w piecu, ścielenia łóżek, lub częstowania się posiłkiem przygotowanym dla gospodarzy, co stanowi impuls do poszukiwania tajemniczego gościa:
Niekiedy intruz zostaje wykryty na podstawie śladów zostawionych na rozsypanym popiele (Saloni 1903, s. 383), wariantywnie na piasku (Sędzicki 1910, s. 128), lub informacja o nim pojawia się w proroczym → śnie:
Zbójnicy są zwykle przyjaźnie nastawieni do pięknej pomocnicy, sporadycznie przejawiając zachowania agresywne:
Bardzo rzadko pojawiają się natomiast makabryczne szczegóły (→ Makabra), jednoznacznie wskazujące na to, że zbójcy uprawiają krwawy proceder:
Zdarza się, że panna podejmuje próby zniechęcenia bandytów do uprawiania niegodziwej profesji (Baliński 1842, s. 91) bądź doprowadza do całkowitej → metamorfozy złoczyńców, którzy „[…] od tej pory żyli jak uczciwi ludzie, rolę uprawiali, czasem polowali, pobożnie Boga chwalili”(Gliński 1862, s. 154).
Z akcesoriów użytych do uśmiercenia Śnieżki najliczniejszą grupę stanowią elementy odzieży, np. rzemyki do gorsetu (Malinowski 1900, s. 42), koszula (Ciszewski 1894, s. 53), suknia (Kolberg 1962 (1867), s. 130), pantofel (Kosiński 1881, s. 259; Barącz 1886, s. 83), bądź ozdoby, wśród których przeważa pierścionek (Saloni 1903, s. 384; Sędzicki 1910, s. 129; Ciszewski 1894, s. 52; Kosiński 1881, s. 259; 1883, s. 15). Z rekwizytów wprowadzanych pod skórę lub we → włosy powszechnie stosowana jest szpilka (Saloni 1903, s. 384; Sędzicki 1910, s. 130; Kosiński 1881, s. 259; Baliński 1842, s. 93; Gliński 1862, s. 159), a z pokarmów jabłko (Malinowski 1900, Gliński 1862).
Zazwyczaj podejmowane są dwie próby zgładzenia urodziwej panny, przy czym ostatnim śmiercionośnym rekwizytem bywa szpilka lub pierścień. Zbójcy, bezradni wobec ustalenia przyczyny zgonu, wkładają zmarłą do szklanej lub złotej trumny, a następnie umieszczają ją na → drzewie (Saloni 1903, s. 384; Sędzicki 1910, s. 130; Barącz 1886, s. 84) lub zawieszają na złotych (żelaznych, jedwabnych) łańcuchach (Baliński 1842, s. 93; Gliński 1862, s. 160; Kosiński 1883, s. 15). Śmierć Śnieżki niekiedy warunkuje dalsze losy bandytów, które bywają nie mniej tragiczne (Kosiński 1883, s. 15; Ciszewski 1894, s. 53; Kolberg 1962 (1867), s. 130; Barącz 1886, s. 84). Tylko w jednym wypadku mowa o zerwaniu z nagannym moralnie zajęciem i wstąpieniu do klasztoru (Saloni 1903, s. 384).
Do odczarowania Śnieżki dochodzi w miejscu złożenia jej → ciała z trumną lub w pałacu księcia, do tego stopnia zachwyconego urodą zmarłej, wyglądającej na pogrążoną we śnie, że nie chce się z nią rozstać:
O ożywieniu uśpionej panny zawsze decyduje przypadek, np. podczas układania włosów nieoczekiwanie wypada szpilka lub uwagę matki królewicza bądź jego sługi przyciąga pierścień na palcu i dochodzi do jego zdjęcia:
Oryginalną eksplikację motywu zgładzenia, a następnie odczarowania Śnieżki spotykamy w przekazie, w którym do trzeciej próby odebrania życia bohaterce dochodzi wówczas, gdy jest ona już zamężną kobietą. Ukłucie szpilką doprowadza do jej przemiany w gołębia. Zaczarowany → ptak musi zostać zabity, aby cofnąć skutki upływającego → czasu widoczne na twarzy sprawczyni nieszczęścia. Z jego głowy zostaje wyjęty ostry przedmiot, po czym panna wraca do ludzkiej postaci (Kosiński 1881, s. 259).
Nieodłącznym elementem ludowej aksjologii jest → kara wymierzona bajkowemu złoczyńcy. Zazwyczaj jest to wyrok śmierci, dookreślany odmiennie niż w wersji Grimmów. Najczęściej pojawia się rozszarpywanie bronami lub → końmi (Barącz 1886, s. 84; Baliński 1842, s. 95; Sędzicki 1910, s. 131), niekiedy wieszanie (Ciszewski 1894, s. 53) bądź palenie żywcem (Kosiński 1881, s. 259):
W kilku przekazach pojawia się motyw nieopatrznego wydania na siebie wyroku przez fabularnego winowajcę (Brus-Łapińska 2013, s. 71; Wachcińska 2016). Pytany o karę sprawca niegodziwości wobec własnego bądź przybranego → dziecka odpowiada, że zasługuje na śmierć, co natychmiast skutkuje wykonaniem wyroku (Kolberg 1962a (1867), s. 130); Barącz 1886, s. 84; Baliński 1842, s. 95).
Konieczność opuszczenia rodzinnego → domu, a więc wyłączenie bohaterki T 709 z dotychczasowego porządku egzystencjalnego, pobyt w zbójeckiej chacie, noszący wszelkie znamiona stanu mediacyjności, zwłaszcza jednak doświadczanie przez dziewczynę symbolicznej śmierci, której najbardziej wyrazistym ekwiwalentem jest stan snu, nabycie przez nią wiedzy na temat ambiwalentnej natury świata oraz praktycznych umiejętności, mieszczących się w kręgu tradycyjnych czynności kobiecych (gotowanie, sprzątanie, pranie), wskazują na inicjacyjny (→ Inicjacja) charakter bajek o Śnieżce. O uzyskaniu przez nią jednoznacznej definicji ontologicznej świadczy finalne → wesele, oznaczające gotowość do pełnienia nowych ról społecznych. Możliwe są też inne, np. psychoanalityczne interpretacje fabuł o urodziwej królewnie (Bettelheim 1985, s. 70-95). Przyjęcie tej perspektywy badawczej pozwala traktować je jako opowieści o lękach i niepokojach związanych z okresem dojrzewania, o konieczności przezwyciężenia skłonności narcystycznych, uniemożliwiających nawiązanie właściwych relacji międzyosobowych. Podstawę do takich rozważań stanowi zwłaszcza uleganie przez Śnieżkę pokusom czarownicy, ofiarowującej jej środki do wyeksponowania urody. Bajki o pięknej królewnie dotyczą ponadto odkrywania własnej → seksualności i identyfikacji płciowej, a także prokreacyjnych możliwości kobiety.
Baśń o królewnie Śnieżce należy do najbardziej rozpoznawalnych utworów braci Grimm. Zaliczana do kanonu literatury dziecięcej stanowi jednocześnie niewyczerpane źródło inspiracji dla przedstawicieli niemal wszystkich dziedzin sztuki. Należy też do najchętniej ekranizowanych baśni, choć jej adaptacje filmowe, zapoczątkowane w 1937 roku przez animowaną wersję Walta Disneya, współcześnie znacznie odbiegają od ludowego pierwowzoru, zarówno na poziomie fabuły, kreacji bohaterów, jak i konwencji gatunkowej, wpisując się w kanony popkultury (Kowalczyk 2016, s. 122-127). Pełnometrażowe, serialowe, a także komiksowe renarracje historii o Śnieżcesą obecne w polskiej przestrzeni kulturowej, choć nie za sprawą rodzimych twórców. W obiegu czytelniczym nadal funkcjonują klasyczne wersje Śnieżki oraz literackie odpowiedniki tej historii (np. Czy tutaj mieszka Królewna Śnieżka Wandy Chotomskiej), cenione zwłaszcza w pracy pedagogów i terapeutów (zob. Netografia; Bettelheim 1985, s. 70-95). Kolejne pokolenia młodszych i starszych odbiorców wychowują się na nowych przekładach baśni Grimmów (Pieciul-Karmińska 2010; Stiller 1993), a także przewrotnych wobec klasycznego wzorca opowieściach o losach urodziwej królewny (Sapkowski 2004; Butenko 2008; Eichelberger, Suchowierska 2012).
Źródła: Baśnie braci Grimm, przeł. Bielicka E., Tarnowski M., t. 1-2, 1995; Bracia Grimm, Baśnie dla dzieci i domu, t. 1-2, przeł. Pieciul-Karmińska E., 2010; Baśnie domowe. Tylko dla dorosłych, przeł. Stiller R., 1993; Baliński K., Powieści ludu spisane z podań, 1842; Barącz S., Bajki, fraszki, podania, przysłowia, pieśni na Rusi, 1886; Butenko B., Krulewna [sic!] Śnieżka, 2008; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Eichelberger W., Suchowierska A., Królewicz Śnieżek. Baśniowe stereotypy płci, 2012; Gliński A.J., Bajarz polski. Baśnie, powieści i gawędy ludowe, t. 1, 1862; Knoop O., Polnische Märchenaus der Provinz Posen. Hessische Blätter für Volkskunde, 1907; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962 (1867); Kosiński W., Materiały do etnografii Górali Beskidowych, cz. I, ZWAK 1881, t. 5; 1883, t. 7; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1900, t. 4; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6; Sapkowski A., Mniejsze zło, [w:] tenże, Ostatnie życzenie, 2004; Sędzicki F., O złotoszklanny trumnie, „Gryf” 1910, t. 2.
Opracowania: Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, t. 2, przeł. Danek D., 1985; Brus-Łapińska M., Baśniowa penologia. Kara w baśniach braci Grimm, [w:] Grimm: potęga dwóch braci. Kulturowe konteksty Kinder- und Hausmärchen, red. Kostecka W., 2013; Kapełuś H., Królewna Śnieżka, [hasło w:] SFP, 1965; Kowalczyk K., Baśń w zwierciadle popkultury. Renarracje baśni ze zbioru Kinder- und Hausmärchen Wilhelma i Jakuba Grimmów w przestrzeni kultury popularnej, 2016; Mańko M., Topos niewinności uciśnionej bajce ludowej, LL 1982, z. 1.
Bolte J., Polivka G., https://de.wikisource.org/wiki/Anmerkungen_zu_den_Kinder-_und_Hausm%C3%A4rchen_der_Br%C3%BCder_Grimm_I/ Sneewittchen [dostęp: 13.04.2017]; http://www.profesor.pl/publikacja,16575,Scenariusze,Krasnoludkowo-scenariusz-przedstawienia-dla-rodzicow [dostęp: 13.04.2017]; Wachcińska [Zadurska] O., Kary cielesne – folklor, http://sensualnosc.bn.org.pl/pl/articles/kary-cielesne-folklor-367/ [dostęp: 26.04.2017].
